Η αγιότητα των «ακραίων» διηγημάτων του Σωτήρη Δημητρίου

• ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ «ΤΑ ΖΥΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ»

• Του ΛΑΚΗ ΠΑΠΑΣΤΑΘΗ*Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 2 Ιουλίου 2010

• Πώς να περιγράψεις τη συγκίνησή σου διαβάζοντας «Τα ζύγια του προσώπου» του Σωτήρη Δημητρίου;

 

2010: «Τα οπωροφόρα της Αθήνας» του Νίκου Παναγιωτόπουλου, βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Δημητρίου (Λευτέρης Βογιατζής, Νίκος Κουρής)  

Μονορούφι στην αρχή και μετά σιγά σιγά, απολαυστικά, πολλές φορές, πισωγυρίζοντας, μένοντας στις φράσεις, στις λέξεις. Στο τέλος ο κόσμος του, με τον τρόπο της λογοτεχνίας, γίνεται ο δικός σου κόσμος. Το διάβασα ολόκληρο από τις δώδεκα το βράδυ ώς τις έξι το πρωί. Ξενύχτι-αγρύπνια μ' ένα παράξενο θρησκευτικό αίσθημα να με τυλίγει. Ανέγνωσα μερικά αποσπάσματα φωναχτά και σκεφτόμουν πώς ήταν την ίδια ώρα το πρόσωπό μου, γιατί ο Δημητρίου γράφει πως όλες οι λέξεις απλώνονται στο πρόσωπό μας! Θυμόμουν και τον ίδιο να τριγυρνάει στην Αθήνα και ένιωθα την ανάγκη να τον συναντήσω, να του εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου. 

Μοιάζει σα να σκάβει τη ζωή, όπως οι χωρικοί της Χίου πληγώνουν τον κορμό του μαστιχόδενδρου για να βγει σαν διαμάντι η μαστίχα, ο μέσα κόσμος. Καθώς διαβάζεις τα διηγήματά του, σε οδηγεί, σε αναγκάζει, θα έλεγα, σε μικρές παύσεις της ανάγνωσης. Κατεβάζεις το βιβλίο και σκέφτεσαι. Σιωπάς. Είναι στάσιμα εσωτερικής ενδοσκόπησης του αναγνώστη, δημιουργικής επεξεργασίας των εικόνων και των λέξεων του βιβλίου. Μικρά ιντερμέδια στην ανάγνωση, που δένουν την ύπαρξή σου μ' αυτόν τον μοναδικό συγγραφέα. Σαν να επενδύεις στα κείμενα, σαν να προσθέτεις την εμπειρία σου ή σαν να τα βάζεις μέσα σου με τη βεβαιότητα πως θα ξανασυναντηθείς μ' αυτά, γιατί δεν μπορείς τώρα αμέσως να τα κατατάξεις, να ξεζουμίσεις την ουσία τους, να γευτείς τον ήχο τους, να νιώσεις το ρυθμό τους. Υπάρχουν στην ψυχή σου σαν υλικά παρηγοριάς και στήριξης, σαν αντίκρισμα ζωής που και στο μέλλον μπορεί να είναι η καταφυγή σου. Αυτές οι τομές της ανάγνωσης με τις σιωπές του αναγνώστη δικαιώνουν το κείμενο.

• Σαν κοντινό και γενικό πλάνο

Ολοκληρώνοντας την ανάγνωση ενός διηγήματος στέκεσαι σε τρία στοιχεία του. Το πρώτο είναι η κυρίως αφήγηση, το κυρίως σώμα του κειμένου, που αφορά τη δράση, τα γεγονότα, το πώς είναι και τι λένε τα πρόσωπα. Εδώ νιώθεις μια ιδιοφυή διελκυστίνδα μεταξύ της εγγύτητάς του στη δράση και της απόστασής του απ' αυτήν. Σαν κοντινό και γενικό πλάνο στον κινηματογράφο. Κι αυτό γίνεται μ' έναν τρόπο εντελώς προσωπικό, απρόβλεπτο. Ενώ κατά κάποιο τρόπο αφήνει τα γεγονότα να μιλήσουν, μένοντας μακριά και «ουδέτερος», στιγμές στιγμές τρυπώνει ανάμεσά τους, στις ραφές τους, γίνεται ο σχολιαστής τους.

Το δεύτερο στοιχείο είναι η τελευταία παράγραφος του κάθε διηγήματος, όπου ξεκάθαρα καταλαβαίνεις την άποψή του για αυτό που αφηγήθηκε. Είναι μια στιγμή που φωτίζει την κυρίως δράση, αυτό που θέλει να σου αφήσει μέσα σου τελειώνοντας. Και το τρίτο στοιχείο είναι οι τίτλοι των διηγημάτων. Τίτλοι όπως «Η δομή του ονείρου», «Το όριο της ευχαριστήσεως», «Οι άγγελοι των οδοστρωμάτων», «Πριν τους σκεπάσει ο λίσβας», «Θα βρεις στοιχεία» κ.λπ. στοχεύουν στο κέντρο κάθε διηγήματος, είναι με δυο-τρεις λέξεις όλο το διήγημα, η ποιήσή του.

Και τα πιο «ακραία» διηγήματά του μια αγιότητα τα εξανθρωπίζει. Το αριστουργηματικό «Στο χέρι του Θεού» θυμίζει ένα παλαιότερο, τη «Φλέβα του λαιμού», που διαβάζοντάς τα, αν είσαι κινηματογραφιστής, σου γεννάνε την επιθυμία να τα αναπαραστήσεις μεταφέροντάς τα στον κινηματογράφο. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως ο Σωτήρης Δημητρίου είναι ο αγαπημένος συγγραφέας πολλών μικρομηκάδων αλλά και μεγάλου μήκους σκηνοθετών. Οι σκηνοθέτες από θαυμασμό μπαίνουν στο επικίνδυνο παιχνίδι, επιχειρούν δηλαδή να μετατρέψουν σε σινεμά κάτι που δεν μετατρέπεται. Η αγάπη τους όμως για τα κείμενα του Δημητρίου μπορεί να φέρει εξαιρετικά αποτελέσματα -έχει ήδη συμβεί αυτό- συνθέτοντας κάτι που είναι δίπλα στο έργο του, θαυμασμός γι' αυτό και συγκίνηση.

• Στα βήματα των μεγάλων δασκάλων

Δεν μπορώ να πω με ακρίβεια γιατί ο Σωτήρης Δημητρίου μού θυμίζει τους μεγάλους δασκάλους του ελληνικού διηγήματος στον δέκατο ένατο αιώνα. Το αίτημα εκείνων για αυτογνωσία και η στροφή τους από τα φανταστικά και ιστορικά χρόνια στην πραγματικότητα του ελληνικού κόσμου -όχι μόνον της πρωτεύουσας αλλά και της γενέθλιας πόλης και των χωριών τους- ήταν κατά κάποιο τρόπο προγραμματικός στόχος μιας ολόκληρης γενιάς. Στον Δημητρίου αυτό γίνεται φυσικά, σαν το νεράκι που κυλάει. Το αποτέλεσμα, όμως, είναι το ίδιο. Εκατό και πλέον χρόνια μετά ακολουθεί το δρόμο τους έχοντας προσθέσει στον τρόπο του και την εμπειρία της σύγχρονης λογοτεχνίας. 

Ο Σεφέρης στο ποίημά του «Ο τόπος μας είναι κλειστός» από το «Μυθιστόρημα» έγραψε με αποφθεγματική βεβαιότητα πως... δεν έχουμε ποτάμια, δεν έχουμε πηγάδια, δεν έχουμε πηγές, μονάχα λίγες στέρνες άδειες κι αυτές..., τα περίφημα τρία πι του ποιήματος που για κάποιους έγιναν σλόγκαν. Πολλά χρόνια, όμως, μετά γεννιόταν στη Θεσπρωτία ένα παιδί που βρήκε τα δικά του ποτάμια, τις πηγές και τα πηγάδια, που άνοιξε τις στέρνες και άκουσε τον ήχο τους. 

Κυρίως όμως συνάντησε τους ζωντανούς ανθρώπους και τη λαλιά τους, φέρνοντας στην ελληνική λογοτεχνία μια γλώσσα κυριολεκτικά απ' τα κόκαλα βγαλμένη, που κελαρύζει ακόμα και σου σφάζει την ψυχή.

* Ο Λάκης Παπαστάθης είναι σκηνοθέτης και συγγραφέας