Sunday, December 28, 2008

Πες μου τι διάβασες να σου πω ποιος είσαι

Από τη Μικέλα Χαρτουλάρη, ΤΑ ΝΕΑ: Παρασκευή 26 Δεκεμβρίου 2008, Web-Only

Μια εκλεκτή βιβλιοθήκη. Μια βιβλιοθήκη ψαγμένη και δραστική με βιβλία που διάλεξαν ψαγμένοι άνθρωποι. Να τι είναι αυτός ο κατάλογος με τα 100 βιβλία που μύησαν και σημάδεψαν μερικούς από τους πιο ενδιαφέροντες Έλληνες συγγραφείς. Λείπουν πολλά σπουδαία βιβλία από αυτήν τη λίστα, ολόκληρες κατηγορίες βιβλίων που μπορούν να σου αλλάξουν τη ζωή και που δεν θα απουσίαζαν από την ιδανική βιβλιοθήκη, όμως μια βιβλιοθήκη με υπογραφή –ή μάλλον με 60 υπογραφές– έχει άλλη αξία. Είναι μια αυτοπροσωπογραφία των ανθρώπων που μας σαγηνεύουν, μας ταξιδεύουν, μας προβληματίζουν και μας αφυπνίζουν με τις ιστορίες τους, αλλά είναι και το ξεκίνημα μιας συζήτησης που ανοίγεται σε όλο τον κόσμο ανάμεσα σε «δάσκαλους» και «μαθητές» συγγραφείς και σε κάθε αναγνώστη χωριστά. Είναι ένα κλείσιμο του ματιού προς όλους μας.

Κάθε επιλογή υπαινίσσεται μια απόρριψη. Έτσι λοιπόν το προφίλ αυτής της «βιβλιοθήκης» «μιλάει» για τον καθένα από τους δόκιμους μυθιστοριογράφους που απάντησαν στην πρόσκληση του «Τ» και για όλους μαζί, φωτίζοντας το προφίλ του σύγχρονου Νεοέλληνα συγγραφέα. Κάτι σημαίνει λ.χ. ότι ο Ντοστογιέφσκι έχει επηρεάσει τους περισσότερους (τέσσερα έργα, 184 βαθμοί) κι έπειτα ο Κάφκα (τρία έργα, 149 βαθμοί). Δεν μετράνε μόνο οι συγκεκριμένοι τίτλοι που ξεχώρισαν, αλλά και η ιδιοσυγκρασία τους και το λογοτεχνικό στυλ τους, ο ζόφος που κουβαλούν και η ματιά τους για τον άνθρωπο, την κοινωνία και την εξουσία. Το ίδιο φυσικά συμβαίνει με τα ποιήματα του Καβάφη, που αναδείχθηκαν ως τα πιο μυητικά. Τρεις συγγραφείς του 19ου αιώνα σαρώνουν!

Το σημάδι της ποίησης. Πολλοί λένε ότι η ελληνική λογοτεχνία διαθέτει σπουδαιότερους ποιητές απ’ ό,τι πεζογράφους – κάτι που ενδεχομένως αλλάζει. Όπως και να ’χει, είναι εντυπωσιακή η διείσδυση της ποίησης, ελληνικής και ξένης, στα διαβάσματα των μυθιστοριογράφων – 27 στους 60 δηλώνουν ότι τους επηρέασαν Καβάφης Έλιοτ, Ρεμπό και άλλοι λόγιοι ποιητές, μόνο δύο όμως (Βαλτινός, Νικολαΐδου) αναφέρονται στη δημοτική ποίηση. Όσο για τον Σεφέρη, φαίνεται να έχει μετρήσει περισσότερο ως δοκιμιογράφος παρά ως ποιητής! Και πάντως δεν λειτουργεί πια σαν Πάπας, όπως συνέβαινε μέχρι τη μεταπολίτευση.

Το Τop 10 των Ελλήνων. Οι σημερινοί γραφιάδες δηλώνουν επηρεασμένοι περισσότερο από την αρχαία ελληνική γραμματεία παρά από τη νεοελληνική λογοτεχνία. Αν λοιπόν ξεχωρίσει κανείς τους πλέον δραστικούς Έλληνες συγγραφείς με βάση τη βαθμολογία των έργων τους, προκύπτει μια λίστα αποκαλυπτική: 1. Καβάφης. 2. Όμηρος («Οδύσσεια» και «Ιλιάδα»). 3. Σοφοκλής («Οιδίπους» και «Αντιγόνη»). 4. Αλεξάνδρου. 5. Ευριπίδης. 6. Θουκιδίδης. 7. Παπαδιαμάντης. 8. Κ. Πολίτης, Πλάτωνας, Καζαντζάκης. 9. Ιωάννου, Σεφέρης. 10. Βιζυηνός. Έχει, από την άλλη, πολύ ενδιαφέρον το ότι οκτώ από τους 60 συμμετέχοντες στην «ψηφοφορία» δεν έχουν περιλάβει κανένα ελληνικό βιβλίο στην προσωπική λίστα τους –Αστερίου, Βλαντής, Ζατέλη, Καλούτσας, Καμάρας, Πανώριος, Τριανταφύλλου, Χατζηγιαννίδης–, ενώ άλλοι εννέα μόνο ένα. Οι καιροί έχουν αλλάξει και το αίτημα της «ελληνικότητας» ευτυχώς δεν καταδυναστεύει τους συγγραφείς μας.

Το Τop 10 των ξένων. Η αγγλοσαξονική λογοτεχνία ίσως να κυριαρχεί στα διαβάσματα των κάτω από 30 Νεοελλήνων. Ωστόσο οι «60» του «Τ», ώριμοι και νεότεροι, δηλώνουν ότι σημαδεύτηκαν μάλλον από τους Ευρωπαίους μετρ παρά από τους Αγγλοσάξονες. Η σειρά των «δασκάλων» τους μιλά από μόνη της: 1. Κάφκα («Δίκη» και «Μεταμόρφωση»). 2. Ντοστογιέφσκι («Έγκλημα και τιμωρία», «Ηλίθιος», «Δαιμονισμένοι» «Αφερφοί Καραμαζόφ»). 3. Προυστ. 4. Τζόις, 5. Σαίξπηρ. 6. Θερβάντες, Κόνραντ, Μέλβιλ. 7. Ντίκενς. 8. Φλομπέρ. 9. Σάλιντζερ. 10. Σταντάλ.

Μπρα ντε φερ. Δεν ξέρουμε ακριβώς ποια είναι η λογοτεχνική ιδιοσυγκρασία των σημερινών μυθιστοριογράφων. Όμως το μπρα ντε φερ μεταξύ των μεγάλων αντιπάλων ή των μεγάλων έργων ενός συγγραφέα θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν απάντηση. Στο πεδίο της μάχης ο Σοφοκλής νικάει τον Ευριπίδη και τον Αισχύλο. Ο Θουκυδίδης νικάει τον Ηρόδοτο. Ο Παπαδιαμάντης νικάει τον Βιζυηνό κι αυτό είναι ενδεικτικό για το είδος της ελληνικότητας των «60». Ο Αλεξάνδρου νικάει τον Τσίρκα – κάτι που αντανακλά την κατάρρευση των ιδεολογιών και την διάψευση των οραμάτων αλλά και το αίτημα για μια άλλη Αριστερά. Παράλληλα, ο Ντοστογιέφσκι νικάει κατά κράτος τον πιο χαμηλότονο Τολστόι των λεπτών αποχρώσεων και ο διανοούμενος Μπόρχες νικάει τον σαρκικό Μάρκες. Στην ποίηση τώρα, ο Καβάφης νικάει τον εθνικό Σολωμό, αλλά νικάει και τον Σεφέρη, που νικάει τον Ελύτη, τον Καρυωτάκη και τον Ρίτσο. Στο πεδίο του στοχασμού, οι Νεοέλληνες μυθιστοριογράφοι, με ελάχιστες εξαιρέσεις, φαίνονται να είναι μάλλον επιφανειακοί αναγνώστες φιλοσοφικών κειμένων… Όπως και να ‘ναι, πάντως, ο Μαρξ νικάει τον Πλάτωνα –πού είναι άραγε οι άλλοι αρχαίοι; – και τον Φρόιντ. Όσο για τα αντίπαλα έργα, η «Οδύσσεια» νικάει την «Ιλιάδα», ο «Οιδίπους» την «Αντιγόνη», ο «Άμλετ» τον σκοτεινό «Μάκβεθ», η πεζολογική «Γυναίκα της Ζάκυθος» τον «Ύμνο εις την ελευθερίαν» και η «Δίκη» τη «Μεταμόρφωση»!

Εναλλακτική κουλτούρα. Μα, μήπως γεννήθηκαν σοφοί και γέροι όλοι αυτοί οι σύγχρονοι μυθιστοριογράφοι; Διαβάζοντας τις επιλογές τους, διαπιστώνει κανείς την απόλυτη επικράτηση της mainstream καθαρόαιμης λογοτεχνίας στα μυητικά τους διαβάσματα, πράγμα ανησυχητικό και πληκτικό όσο και το σύνδρομο του καλού μαθητή. Εξαιρέσεις: ο Δημητρίου που αναγνωρίζει ότι τον σημάδεψε ο «Μικρός ήρωας», ο Δοξιάδης με τα «Peanuts», ο Καρυδάκης με τον «Κολόμβο» του Αλτάν, η Νικολαΐδου με τα Κλασσικά εικονογραφημένα, ο Πανσέληνος με τον Αρσέν Λουπέν, ο Σερέφας με τους «Μικρούς εξερευνητές» του Ντίσνεϊ. Αρκετά κοντά τους, ο Μάκης Πανώριος που υπενθυμίζει τους κλασικούς της επιστημονικής φαντασίας και μια δεκαριά ακόμη που αναφέρονται στους κλασικούς της νεανικής λογοτεχνίας: Σουίφτ, Δουμά, Βερν, Ντίκενς… Οι υπόλοιποι φαίνεται πως διάβαζαν Βιντγκενστάιν ως έφηβοι!

Πολιτική και σεξ γιοκ. Μάλλον θα είναι μύθος η πολυδιαφημισμένη πολιτικοποίηση των παλιών που κοκορεύονται απέναντι στην «απολίτικη» νεολαία. Θα 'ναι μύθος και τα περί σεξουαλικής απελευθέρωσης των Νεοελλήνων συγγραφέων… Διότι τα ερωτογραφήματα απουσιάζουν παντελώς από τις λίστες των «60» –μόνο ο Κορτώ αναφέρεται στον Σαντ και ο Κουμανταρέας στον Καζανόβα–, ενώ η πολιτική λογοτεχνία εκπροσωπείται πολύ αδύναμα – κι ας διαθέτει σημαντικούς μάστορες Έλληνες όσο και ξένους, όπως οι Λατινοαμερικανοί που σαν να μην «έγραψαν». Ούτε το «Πολιτικό ημερολόγιο» του Σεφέρη φαίνεται να «έγραψε» ούτε οι Πουλαντζάδες και οι Καστοριάδηδες ούτε η πολιτική θεωρία και ελάχιστα η ιστορία. Προφανώς η κοινωνική τους συνείδηση διαμορφώθηκε από άλλους δρόμους…

Η περιπέτεια της γραφής. Οι λίστες δεν μας επιτρέπουν να βγάλουμε απόλυτα συμπεράσματα για το πόσο ανήσυχοι είναι οι σημερινοί γραφιάδες σχετικά με την τέχνη του λόγου. Πόσο υποψιασμένοι και πόσο τολμηροί. Ωστόσο, αν εξαιρέσουμε τον Τζόις, τον Ρομπ-Γκριγιέ, τον Γιώργο Χειμωνά και ελάχιστους ακόμα, είναι χαρακτηριστικό ότι τα πειραματικά έργα δεν έχουν πολυαπασχολήσει τους «60», όσο κι αν ψάχνονται ή καμώνονται ότι ψάχνονται στον τρόπο γραφής τους…

Κοσμοπολιτισμός. Τελικά. ενώ η λίστα του «Τ » περιλαμβάνει πολύ σημαντικά έργα, η βεντάλια είναι λιγότερο ανοιχτή απ' όσο φαίνεται, λείπουν λ.χ. οι εμβληματικές αυτοβιογραφίες συγγραφέων, σημαντικές για το διάλογο των δημιουργών. Το ποτάμι απ’ όπου ήπιαν οι περισσότεροι σύγχρονοι Έλληνες μυθιστοριογράφοι είναι λοιπόν μάλλον μικρό. Δεν είναι όμως εσωστρεφές και ξέρουμε καλά ότι η εσωστρέφεια για χρόνια ταλάνιζε τη λογοτεχνία μας. Δεν είναι «επαρχιακό». Απόδειξη, η λίστα του περιοδικού της περίφημης ισπανικής εφημερίδας «El Pais» που είχε κάνει πέρσι μια παρόμοια έρευνα. Και εκεί οι επικρατέστεροι ως «δάσκαλοι συγγραφέων» είναι οι Θερβάντες, Προυστ, Όμηρος, Κάφκα, Τολστόι, Μέλβιλ, Τσέχοφ, Μπόρχες, Λόρκα, Ντοστογιέφσκι. Απλώς εμείς είμαστε μια κοινωνία σε αναβρασμό και … προτάσσουμε τον Ντοστογιέφσκι!

No comments: