Η γεωγραφία του αρχαίου κόσμου και ηθοποιός σημαίνει φως

• Γεώργιος Σταϊνχάουερ
• Ιστορική γεωγραφία του αρχαίου κόσμου, Ελλάδα - Ρώμη
• εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, σ. 840, ευρώ 84,40

Αντικείμενο της ιστορικής γεωγραφίας του αρχαίου κόσμου είναι η ταύτιση και η αποκατάσταση του αρχαίου τοπίου (έδαφος, κλίμα, δημογραφική και οικιστική δομή κ.λπ.) στη μορφή που είχε και με την οποία ήταν αντιληπτό από τους συγχρόνους. Η μέθοδός της συνίσταται στην αναδρομική σύνθεση των αλληλοσυμπληρούμενων και αλληλοελεγχόμενων πληροφοριών που δίνουν τα σύγχρονα κείμενα, τα μνημεία της τέχνης και τα ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας στο έδαφος. Η επιστήμη της ιστορικής γεωγραφίας γεννιέται τη στιγμή που η χρονική και πολιτιστική απόσταση που μας χωρίζει από τα γεγονότα δεν επιτρέπει πλέον την αναγνώριση ή την κατανόηση του γεωγραφικού ορίζοντα της Ιστορίας. Τούτο έχει αποτέλεσμα ο τρόπος εργασίας και οι μέθοδοι της ιστορικής γεωγραφικής έρευνας να έχουν αναδρομικό χαρακτήρα. Οι πηγές της ιστορικής γεωγραφίας είναι έμμεσες (γραπτές ή φιλολογικές) ή άμεσες (αρχαιολογικές, μνημειακές ή περιβαλλοντικές). Πρωταρχική πηγή της ιστορικής γεωγραφίας αποτελούν οι γεωγραφικής φύσης πληροφορίες της αρχαίας γραμματείας. Οι πηγές αυτές προσφέρουν μια συνεκτική εικόνα του ιστορικού χώρου και συγχρόνως του γεωγραφικού ορίζοντα της εποχής (της αρχαίας γεωγραφίας), δηλαδή των γεωγραφικών, μυθολογικών, επιστημολογικών αντιλήψεων που συνέβαλαν στη διαμόρφωσή του. Η έμμεση και ενδεχομένως εκλεκτική και υποκειμενική πληροφόρηση των αρχαίων κειμένων συμπληρώνεται από την άμεση μαρτυρία των μνημείων (επιγραφών, νομισμάτων, αρχιτεκτονικών καταλοίπων και έργων τέχνης και βιοτεχνίας).

Τα μνημεία χαρακτηρίζουν η αμεσότητα, η αυθεντικότητα, η ποικιλία, αλλά συγχρόνως και η αποσπασματικότητα των πληροφοριών. Την εικόνα του αρχαίου κόσμου τεκμηριώνουν, συμπληρώνουν και αποκαθιστούν -αντικαθιστώντας εν προκειμένω την ιστορική αφήγηση με την περιγραφή της ανώνυμης καθημερινότητάς τους-, οι βουβές μαρτυρίες της υλικής ανθρώπινης παρουσίας (εργαλεία, κυνηγετικές μέθοδοι και καλλιέργειες, κατασκευές, λάκκοι απορριμμάτων ή ίχνη από τεχνητά μικροκλίματα) και κάθε είδους ζωικά, φυτικά ή γεωλογικά κατάλοιπα (οστά ζώων, υπολείμματα φυτών και σπόρων, δείγματα εδαφών και ιζημάτων κ.λπ.). Τέλος, όταν λείπουν ή είναι ατελείς οι άμεσες ή έμμεσες πηγές πληροφόρησης, η έρευνα προχωρεί συγκριτικά με συμπεράσματα κατ' αναλογίαν (με εθνολογικά ή ιστορικά παράλληλα) και -δεύτερο στάδιο- βάσει τυπολογικών νομοτελειών.

Το ενδιαφέρον για τη γεωγραφική διάσταση της Ιστορίας δεν είναι νέο. Η ιστορική γεωγραφία, που για πρώτη φορά γνωρίζουμε ως δίδυμη αδελφή της Ιστορίας στα έργα του Ηροδότου και του Πολύβιου, μπορεί να κατέληξε στις βαρετές περιγραφές που στήνουν ακόμη το γεωγραφικό σκηνικό των γεγονότων στα ιστορικά μας βιβλία, ωστόσο η αναγέννηση που η επιστήμη αυτή γνωρίζει εδώ και μερικές δεκαετίες επιβάλλει πλέον την αναγνώρισή της ως του βασικού παράγοντα ανανέωσης της ιστορικής έρευνας με νέες μεθόδους προσέγγισης και νέο -κυρίως αρχαιολογικό- υλικό.

Πριν και συγχρόνως με τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, αναπτύχθηκαν μέσα και έξω από τα σύνορά του -με πορεία παράλληλη και σχεδόν χωρίς επαφή (Κίνα) ή σε μακρινή σχέση με τον δικό μας (Ινδία)-, πολλές και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες μορφές ανθρώπινου πολιτισμού. Αλλοι ανώνυμοι πολιτισμοί έζησαν για μεγάλα διαστήματα ή έως τη στιγμή της καταστροφικής επαφής με τον «δυτικό πολιτισμό» σε έναν ακίνητο, κυκλικό χρόνο. Ο ιστορικός και αρχαιολόγος Γεώργιος Σταϊνχάουερ στο προλογικό του σημείωμα διευκρινίζει ότι ο περιορισμός του ερευνητικού ενδιαφέροντός του στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα οφείλεται αποκλειστικά σε ένα αξιολογικό κριτήριο: «στη βαθειά πεποίθηση για την ιδιαίτερη σημασία που είχε και έχει για μας -αλλά και για ολόκληρο τον σύγχρονο κόσμο που γεύεται τους καρπούς ξεχνώντας τη ρίζα αυτού του δένδρου-, ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σ' αυτό το χώρο στη χιλιετία από τον 7ο αι. π.Χ. στον 3ο αι. μ.Χ.».

Ο Στάινχαουερ επιχειρεί την αποκατάσταση, με βάση τις διαθέσιμες σήμερα έμμεσες (φιλολογικές) και άμεσες (αρχαιολογικές) πηγές, από τη μια πλευρά του γεωγραφικού ορίζοντα (θέση, μορφή του εδάφους, κλίμα) των ανθρώπινων επιλογών και από την άλλη των ανθρωπογεωγραφικών δομών (δημογραφία, οικιστική οικονομία), μέσα στις οποίες οι επιλογές αυτές πήραν ιστορικά συγκεκριμένη μορφή. Στη σύνθεση του πληθυσμού, στη μορφή και στην πυκνότητα των οικισμών, στην κατανομή τους στον χώρο και στην οργάνωση της αγροτικής υπαίθρου αποκαλύπτεται η κοινωνικοοικονομική πλευρά ενός πολιτισμού. Αντίστοιχα, στην οργάνωση του αστικού χώρου (πολεοδομία), στη μορφή και στην εξέλιξη των ιερών, δημόσιων και ιδιωτικών χώρων (αρχιτεκτονική), αναγνωρίζεται η πολιτική και η ιδεολογική τους ταυτότητα.

Στο πρώτο από τα τέσσερα μέρη του βιβλίου, εξετάζονται οι θεωρητικές προϋποθέσεις της γεωγραφίας ως ιστορικής επιστήμης: η στρωματογραφία των ιστορικών δομών, με ιδιαίτερη έμφαση στη μακρά διάρκεια, τα πεδία, οι μέθοδοι, και οι πηγές (αρχαία γεωγραφία, αρχαιολογικές και περιβαλλοντικές πηγές) της ιστορικογεωγραφικής έρευνας. Το θεωρητικό μέρος συμπληρώνουν το σύντομο χρονικό της μακράς πορείας της απελευθέρωσης της ανθρωπότητας από τους άμεσους περιβαλλοντικούς καταναγκασμούς και μια γενική περιγραφή του χώρου της Μεσογείου, που αποτέλεσε το γεωγραφικό πλαίσιο του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Στα άλλα τρία μέρη επιχειρείται η αποκατάσταση μιας, με βάση τα προηγούμενα, όσον το δυνατόν πλήρους εικόνας του μεσογειακού χώρου στα τρία βασικά στάδια της εξέλιξης, που ξεκινά με τη δημιουργία της αρχαίας ελληνικής πόλης, συνεχίζεται με τον εξελληνισμό της Ανατολής και ολοκληρώνεται με την ενοποίηση του μεσογειακού χώρου στο πλαίσιο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Το βιβλίο του Γεωργίου Στάινχαουερ δεν συνιστά μια πολιτική, κοινωνικοοικονομική και οικιστική εγκυκλοπαίδεια. Το κύριο ενδιαφέρον του μελετητή είναι στραμμένο στη συγκέντρωση των απολύτως απαραίτητων στοιχείων για την αποκατάσταση των βασικών δομών που συνθέτουν τη γεωγραφική διάσταση του χώρου. Ο Σταϊνχάουερ αποκαθιστά το χαμένο σήμερα φυσικό και ανθρώπινο τοπίο της Αρχαιότητας. Το μεγαλύτερο μέρος της ογκώδους και πλούσια εικονογραφημένης έκδοσης είναι αφιερωμένο στην περιγραφή των γεωγραφικών δομών της ελληνικής πόλης, των ελληνιστικών βασιλείων και της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που διαδοχικά διαμόρφωσαν εκείνο τον κόσμο. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις σχέσεις πόλης και υπαίθρου, στην οργάνωση του δημόσιου και του ιδιωτικού χώρου, των τεχνικών υποδομών, της παραγωγής και των επικοινωνιών.

• Από τον Διονύση Ν. Μουσμούτη, Βιβλιοθήκη, Σάββατο 2 Οκτωβρίου 2010