Μύθος πολύ κοντά στην αλήθεια

• ΔΙΑΚΡΙΝΟΝΤΑΣ 

• Tης Ελισαβετ Kοτζια, Η Καθημερινή, 24/10/2010

Η διεθνής οικονομική κρίση καλπάζει. Η ελληνική προσφυγή στο ΔΝΤ, οι επαχθείς περικοπές του οικογενειακού βαλαντίου και οι ριζικές μετατροπές του ασφαλιστικού έχουν προκαλέσει αφόρητη πίεση στο αλαφιασμένο κοινωνικό σώμα. Αφίσες, διαφημιστικές καταχωρίσεις και αυτοκόλλητα παρακινούν τους πελάτες των τραπεζών να μην εξοφλούν τις δανειακές τους δόσεις, ενώ ταυτόχρονα ένας διοικητής και ένας γενικός διευθυντής τραπεζών, ένα στέλεχος ξένου οίκου αξιολόγησης και ένας ιδιοκτήτης εισπρακτικής εταιρείας βρίσκονται αποκεφαλισμένοι μέσα σε διάστημα ολίγων εβδομάδων. Τρομοκρατικό χτύπημα νεότευκτης αντισυστημικής ομάδας ή έργο ψυχοπαθούς που επιδιώκει να εκδικηθεί τους υπευθύνους της οικονομικής καταβαράθρωσής του; Το νέο έργο του Πέτρου Μάρκαρη «Ληξιπρόθεσμα δάνεια» (Γαβριηλίδης, σελ. 428) συνδέει την τρέχουσα ελληνική πραγματικότητα με τα στερεότυπα της αστυνομικής ιστορίας. Ο πασίγνωστος από τα πέντε προηγούμενα μυθιστορήματα αστυνόμος Χαρίτος μαζί με την υπηρεσία του ξεκινά ένα ξέφρενο κυνηγητό για να εντοπίσει τον δολοφόνο. Και ταυτόχρονα ευχαριστιέται τα αγαθά της οικογενειακής ζωής έχοντας αποκτήσει έναν αξιαγάπητο γαμπρό κι απολαμβάνοντας την κοφτερή γλώσσα και τους μαγειρικούς άθλους της συμπαθούς του συμβίας.

Το μυθιστόρημα του Μάρκαρη αναπαράγει πολλές από τις πρόσφατες κοινωνικές εμπειρίες. Διαδηλώσεις, πορείες, περιγραφή μιας πόλης που κάθε τόσο παθαίνει κυκλοφοριακά εμφράγματα, αναπαράσταση μιας κοινωνίας που έγινε βουλιμική και έβαλε σε λειτουργία οικονομικούς μηχανισμούς που δεν μπορεί να ελέγξει. Αλλεπάλληλοι κοινοί τόποι με θέμα τους Ελληνες που δεν εργάζονται, τους ξένους που μας επιβουλεύονται, την αισχροκέρδεια των τραπεζών που συσσωρεύουν υπέρογκα οφέλη. Κι ακόμα ευαίσθητα ζητήματα όπως η εθνικά τραυματική θεματική του εκτεταμένου κυκλώματος ντόπινγκ ή η αποκάλυψη της ηθικά κατακριτέας δράσης των hedge funds και των κερδών που υψηλά ιστάμενοι προσπορίζονται προεξοφλώντας τις καταστροφικές οικονομικές επιδόσεις άλλων. Ολα στο μυθιστόρημα είναι φανταστικά. Μοιάζει όμως να βρίσκονται πολύ κοντά στην αλήθεια. Οι διαδρομές στην πόλη και οι ονομασίες των δρόμων είναι πραγματικές. Οι εικόνες των πολυτελέστατων θηριωδών μονοκατοικιών στα προάστια και των ογκωδέστατων τζιπ των ιδιοκτητών τους, τα πισώπλατα μαχαιρώματα των άσπονδων συνεργατών, η διπρόσωπη γλώσσα των αρχηγών και το επιθετικότατο δημοσιογραφικό κυνήγι με πειστικότητα μας τοποθετούν στο αθηναϊκό περιβάλλον.

Περισσότερο απ’ ό,τι σε κάθε άλλο έργο του, στα «Ληξιπρόθεσμα δάνεια» ο Πέτρος Μάρκαρης επιτυγχάνει να συγχρονίσει τη βαρύτητα των ζητημάτων που εισηγείται με την αφηγηματική τεχνική του. «Τι είναι η ληστεία μιας τράπεζας μπροστά στην ίδρυση μιας τράπεζας» λέει μια φράση του Μπρεχτ στην «Οπερα της πεντάρας» την οποία ο Μάρκαρης προτάσσει ως μότο. Ή ακόμα, το ήξεραν ή δεν το ήξεραν όσοι έπαιρναν αναβολικά; Και αν ναι, είχαν συναίσθηση των κοινωνικών επιπτώσεων της πράξης τους και της ζημιάς στην προσωπική τους υγεία; Μπορεί ο τόνος του μυθιστορήματος να είναι ελαφρύς. Μπορεί καθένας από τους ήρωες να έχει στην άκρη της γλώσσας του ένα επιμορφωτικό λογύδριο ή μια ξεγυρισμένη ατάκα. Μπορεί με τρόπο μη ρεαλιστικό το απίστευτο αυτό κουβάρι των ασυνήθιστων περιπετειών σιγά σιγά να ξεμπλέκει. Ομως, η αφήγηση επιτυγχάνει έναν αξιοθαύμαστο, διαρκώς επιταχυνόμενο, ιλιγγιώδη ρυθμό, καθώς οι πρωταγωνιστές επιδίδονται σε έναν ανεπανάληπτο αγώνα δρόμου για να προηγηθούν της καταιγιστικής ροής των γεγονότων. Είναι ένας δύσκολος, μαστορικά επινοημένος ρυθμός που αναπαράγει το χάος που ζούμε. Τις ισοπεδωτικές άλλωστε ευκολίες των στερεότυπων κλισέ που κατά κόρον χρησιμοποιούν οι ήρωες του Μάρκαρη (τράπεζες=κλοπή, μπάτσοι=δολοφόνοι), η αφήγηση του μυθιστορήματος τις αντιμετωπίζει με τη φιλάνθρωπη τεχνική των πολλαπλών οπτικών. Το δυσκολότερο όμως επίτευγμα είναι ότι η λύση του αινίγματος των στυγερών δολοφονιών δεν προκύπτει εξωτερικά. (Τίποτα άλλωστε στο μυθιστόρημα αυτό δεν είναι ένθετο, διακοσμητικό, χάριν ατμόσφαιρας - ούτε καν η τυπικά νεοελληνική οικογένεια τού αστυνόμου Χαρίτου.) Αλλ’ αντιθέτως απορρέει μέσω μιας αναπάντεχης τροπής της πλοκής, ως προϊόν, ως παράγωγο, ως γέννημα των στρεβλών κοινωνικών συνθηκών μέσα στις οποίες κινούμαστε, προκύπτει ως αναγκαία πράξη θυτών που υπήρξαν ταυτόχρονα θύματα και που επιδιώκουν να αποδείξουν άγρια αλλά αποφασιστικά, το πασιφανές που κανένας δεν βλέπει: το ότι έχοντας απολέσει τα ηθικά της ερείσματα, η κοινωνία των δύο τελευταίων δεκαετιών έζησε μέσα σε συνθήκες συλλογικού ψευδαισθητικού ντόπινγκ.