Η επικράτηση της ενιαίας ιδεολογίας

• Μελέτη-ορόσημο για την ιστοριογραφία της Υστερης Αρχαιότητας

• Του Ν. Ε. Καραπιδακη*
• POLYMNIA ATHANASIADI Vers la pensee unique. La montee de l’intolerance dans l’antiquite tardive, εκδ. Histoire - σελ. 179

Το βιβλίο δεν έχει ακόμα μεταφραστεί στα ελληνικά, πράγμα που ευχόμαστε να γίνει το συντομότερο. Γραμμένο στα γαλλικά (διόλου τυχαίως), από μια παλαιά τρόφιμο της Οξφόρδης και μαθήτρια του Πήτερ Μπράουν, επιφανή καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι το προϊόν των μαθημάτων της στο Κολέγιο της Γαλλίας, στο Παρίσι. Ποια είναι η σημασία του για τα διεθνή επιστημονικά κεκτημένα; Αποτελεί ορόσημο για το τέλος μιας εποχής (της μεταμοντέρνας) στις σπουδές περί Υστερης Αρχαιότητας –σπουδές που είχαν κυρίως σηματοδοτηθεί στο αγγλοσαξονικό περιβάλλον από τον Πήτερ Μπράουν– και την επανασύνδεση με την ιστορία της πραγματικής κοινωνικής ηγεμονίας. Στο προσκήνιο, το έργο παρουσιάζει ένα συνεκτικό στοχασμό επί των μεγάλων διεθνών συζητήσεων περί του τέλους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (κατάρρευση ή φυσικός θάνατος;)· περί της έννοιας της Υστερης Αρχαιότητας και της διάρκειάς της (παρεμπιπτόντως και του Μεσαίωνα)· περί της ιστορίας του Χριστιανισμού και της καθιέρωσής του ως μοναδικού τρόπου σκέψης. Στο κέντρο της σκηνής οι συζητήσεις για την ανεξιθρησκία και τη θρησκευτική μισαλλοδοξία (η λέξη είναι του Αδαμάντιου Κοραή)· η αυτοκρατορία και η ιδεολογία της, ο μυστικισμός (χριστιανικός και μουσουλμανικός) ως αντίσταση στην ενιαία σκέψη που επέβαλε ο πολιτικο-θρησκευτικός μηχανισμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μετά τον Μεγάλο Κωνσταντίνο.

Στο βάθος της σκηνής η ιδεολογία της μεταμοντέρνας ιστοριογραφίας (και οι τύχες της), η μνημειώδης σχετική απάντηση του Andrea Giardina μέσα από τις σελίδες του Studi Storici, η προσωπική εμπειρία των ιστορικών και η επιρροή της στο επιστημονικό τους έργο, η κυρίαρχη ιδεολογία στα πανεπιστήμια από τη δεκαετία του 1970 ώς τέλος της αισιοδοξίας που υπήρξε, γι’ αυτήν, η πρώτη δεκαετία του 2000.

Συνεκτικό ερμηνευτικό νήμα της αφήγησης, η ιστορία της βίας. Η διαδεδομένη βία σε όλα τα επίπεδα της ρωμαϊκής κοινωνίας, από τον στρατό μέχρι την κουλτούρα του αμφιθεάτρου. Η ρωμαϊκή κοινωνία εξοικειωμένη με το αίμα και με τον θάνατο ήταν το κατάλληλο υπόστρωμα για την επικράτηση μιας κρατικής και ενιαίας ιδεολογίας, αυτοκρατορικής αρχικά, χριστιανο-αυτοκρατορικής στη συνέχεια. Η επικράτηση απαιτούσε ενδιαμέσως τη φυσική εξάλειψη της διαφορετικότητας που, ωστόσο, είχε κατακτηθεί από την Ελληνιστική Εποχή. Δεν εκδιώκονται μόνον οι παλιές ιδέες των φιλοσόφων και οι ναοί των παγανιστών· η επικράτηση του χριστιανο-αυτοκρατορικού ενιαίου θυσίασε ολόκληρες εκκλησίες (της Αντιοχείας και της Αλεξανδρείας), και τη διαφορετικότητά τους μέσα στην ίδια τη χριστιανική παράδοση (με τους επακόλουθους διωγμούς προς τους Πέρσες και ακόμα πιο μακριά). Το Ισλάμ ήρθε να ολοκληρώσει την επικράτηση του ενιαίου. Υπέροχη, ωστόσο, αντίσταση: οι κατά Χριστόν Σαλοί και εκείνοι οι πένητες που εξακολουθούσαν να μιλούν στο όνομα της αγάπης.

* Ο κ. Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.