Η αειθαλής επικαιρότητα της Γνώσης

• Από τον Γιώργο Βέη, Βιβλιοθήκη, Σάββατο 2 Οκτωβρίου 2010

• Micha Brumlik
• Οι γνωστικοί. Το όνειρο της αυτολύτρωσης του ανθρώπου
• μτφρ. Μαίρη Ευσταθίου, επιμέλεια: Θάνος Λίποβατς
• εκδόσεις Νήσος, σ. 444, ευρώ 22 

Η Βίβλος, όπως άλλωστε όλα τα ιερά βιβλία, διαβάζεται πολλαπλώς και μάλιστα υπό το κράτος αναμενόμενων συγκινησιακών μεθόδων: η υποκειμενικότητα μπαινοβγαίνει με ιδιάζουσα ελευθεριότητα στις δήθεν κρυστάλλινες από πλευράς νοήματος σελίδες, αποκομίζοντας ό,τι εκείνη πίστεψε ότι διάβασε με σχολαστική εμβρίθεια ή διείδε αλληγορικά σε κάποιες αιφνίδιες στιγμές έκλαμψης. Το κίνημα των ριζικά ανατρεπτικών γνωστικών, το οποίο, ως γνωστόν, εμφανίστηκε περί τον 1ο αιώνα μ.Χ., θέλησε να ερμηνεύσει από διαφορετική εποπτική - αναγνωστική γωνία το απώτερο μήνυμα της Αγίας Γραφής. Το βιβλικό γράμμα αποκωδικοποιήθηκε ρηξικέλευθα, το θέσφατο αποδόθηκε παραλλαγμένο σφόδρα, σαν να επρόκειτο για μια πρόταση ανοικοδόμησης ενός άλλου, τελείως εναντιωματικού, ηθικού σύμπαντος.

Παραθέτω μια από τις καθ' ημάς εγκυρότερες των απόψεων, την οποία υπογράφει ο από το 1987 καθηγητής Πολιτικής Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο της Αθήνας κ. Θάνος Λίποβατς: «Για τους γνωστικούς της ύστερης αρχαιότητας, σε αντίθεση με τον κόσμο των πλατωνικών ιδεών ή με τον ιουδαϊκό Θεό, δημιουργό του κόσμου, η υπερβατικότητα του Θεού που γύρευαν σήμαινε την άρνηση και την περιφρόνηση του κόσμου, εφόσον ο "άγνωστος θεός" ήταν πιο πολύ κοντά στο μηδέν παρά στο είναι. Αυτό γιατί δεν είχε καμία δυνατότητα ν' απαιτήσει και να εγγυηθεί την πραγματοποίηση του δίκαιου Νόμου μέσα στον κόσμο» (βλ. εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 2 Φεβρουαρίου, ένθετο «Βιβλιοθήκη», σελ. 22).

Δεν θα παραλείψω βέβαια να αναφέρω και τη θέση του Χάρολντ Μπλουμ, όπως τεκμηριώνεται στη σελίδα 177 του περιώνυμου έργου του Omens of Millennium (εκδόσεις Fourth Estate, Λονδίνο, 1996) και η οποία, εξ όσων γνωρίζω, δεν έχει προς το παρόν ανασκευασθεί: «Though pagan Platonists, the first Hermetists, were much affected by Hellenistic Judaism and its allegorizings of the Bible, and the Gnosis at the heart of the Hermetica reminds us again that Gnosticism was a Jewish heresy before it became a Christian one». Η εμπεριστατωμένη αυτή άποψη, η οποία διακρίνει εν γένει τον τρόπο που προσεγγίζουμε τη συγκεκριμένη «σχολή σκέψης», επιβεβαιώνει πανηγυρικά το ζωηρό ενδιαφέρον, το οποίο εξακολουθεί να προκαλεί ακόμη και σήμερα η Γνώση, ως μείζον πνευματικό, υποδόριο αλλά ασίγαστο φαινόμενο, στους κύκλους των εξειδικευμένων μελετητών των διαπολιτισμικών προσαρμογών και όχι μόνον.

Ο Micha Brumlik μάς καλεί από την πλευρά του και με βάση ιδίως τα πορίσματα που διατυπώνονται στο εμβληματικό έργο του προλαλήσαντος Hans Jonas για την αρχαία μυστική Γνώση, το οποίο κυκλοφόρησε πριν από 73 χρόνια, να αναδιατυπώσουμε χρηστικότερους ορισμούς, να υπομνηματίσουμε εκ νέου τα διάσημα χωρία των συναφών παρακαταθηκών ή παρεμφερών υποθηκών, όπως είναι φέρ' ειπείν η αποκαλυπτική, έντονα πολεμική, Α' προς Κορινθίους Επιστολή του Αποστόλου Παύλου, και να συνδέσουμε τις θεμελιώδεις αρχές της Γνώσης με τις καταστατικές ιδεολογίες των Σοπενχάουερ, Βάγκνερ, Φίχτε, Νίτσε, Μαρξ, Βίτγκενσταϊν, Γιουνγκ, Χάιντεγκερ, Σμιτ, Σαρτρ και άλλων. Πολυπρισματικό, εντυπωσιακά ενημερωμένο, διεξοδικό και κυρίως αποδεικτικό, Το όνειρο της αυτολύτρωσης του ανθρώπου ξαναφέρνει στο προσκήνιο το δράμα των αντιπροσωπευτικότερων φορέων της Γνώσης, αλλά και των επιφανών ή ανώνυμων μαρτύρων της, οι οποίοι αντέστρεψαν με γενναιότητα το κοσμοείδωλο της περιρρέουσας ατμόσφαιρας της εποχής τους, υποστηρίζοντας με σθένος την ακύρωση του θλιβερού, μονοσήμαντου παρόντος, στο οποίο εκόντες άκοντες κατοικούσαν. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην αναπόφευκτη σφαγή, κατά τον 9ο αιώνα, των εκατό χιλιάδων θιασωτών της παυλικιανής αίρεσης, η οποία συγκαταλέγεται στα διακεκριμένα παρακλάδια της εφαρμοσμένης Γνώσης, από τους εξημμένους φρουρούς της κατεστημένης βυζαντινής πίστης (βλ. σελ. 197).

Προκειμένου να βιωθεί νοερά, ήτοι ουσιαστικά, στα μύχια της ταλανιζόμενης ύπαρξης το όραμα μιας απόλυτης υπέρβασης, η ηδονή με άλλα λόγια μιας αναβαθμισμένης θέασης του άλλου, σαφώς ειλικρινέστερου, επαρκέστερου ουρανού, οι αδιάλλακτοι ηγέτες και οπαδοί της γνωστικής ρήξης προπαγάνδισαν την ανέκκλητη αθανασία του ατόμου διά μιας άλλης, περισσότερο «ρομαντικής» και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο καθαρά ουμανιστικής οδού. Τα δείγματα της ιδιότυπης αυτής προσφοράς ποικίλλουν. Η σφοδρότητα των συναφών επιχειρημάτων αμιλλάται την εννοιολογική συνέπεια των οραματικών θέσεων. Η δε βεβαιότητα των αφορισμών είναι παροιμιώδης. Εξ ου και η καθόλα υποδειγματική επαγωγή του Micha Brumlik: στη θέση του πανάγαθου-παντοδύναμου, θυσιαζόμενου και αναστημένου υιού-θεού, κάτι το οποίο απέρριπταν κατηγορηματικά ως τη μεγάλη βασίλισσα των αντιφάσεων, οι γνωστικοί καλλιέργησαν με πείσμα τη χειραφέτηση του θρησκευόμενου συμπολίτη τους από τα φαντάσματα της καλώς οργανωμένης Εκκλησίας. Οι grosso modo διάσημοι και μη απόγονοί τους διακρίνονται για μια λίγο-πολύ συνειδητή εμμονή στις ίδιες προαιρέσεις, στις ίδιες αποδομήσεις, παραλλάσσοντας ονόματα και συμφραζόμενα, αυξάνοντας έτσι με τον δικό τους τρόπο τη σημασιολογική αίγλη του λίαν παράδοξου, αλλά καταλυτικού ταυτόχρονα γνωστικού επιτεύγματος. Θα άξιζε να αφιερωθεί μια εξειδικευμένη μελέτη για να ανιχνευθεί ακόμη και στους νεότερους φέρ' ειπείν ποιητές μας η σχετική άμεση ή και έμμεση επίδραση που άσκησαν και ασκούν οι εν λόγω. Ενδεικτικά αναφέρω την περίπτωση του Γιάννη Βαρβέρη (1955-). Η πρόσφατη ποιητική συλλογή του, με τίτλο Ο άνθρωπος μόνος, που εξέδωσε ο «Κέδρος», συνιστά χαρακτηριστικότατο παράδειγμα. Αρκεί κανείς να αποτυπώσει, μεταξύ άλλων, τον ευρηματικό «διάλογο», ο οποίος αναπτύσσεται με ενάργεια αλλά και θυμόσοφη διάθεση, μεταξύ του συγκεκριμένου ποιητικού υποκειμένου και των κορυφαίων, βεβαίως σαφώς υπονοουμένων, μυστών της Γνώσης.

Η μεταφράστρια διεξήλθε πράγματι με επαγγελματική συνέπεια το εξ ορισμού λίαν απαιτητικό πρωτότυπο. Συγκρατώ ένα τυπογραφικό κρίμα στη σελίδα 192: «απωλεσθέντα»· ας διορθωθεί στον ορθό τύπο, χωρίς δηλαδή εσωτερική αύξηση, «απολεσθέντα», στην πιθανολογούμενη επανέκδοση. Θα πρότεινα, επίσης, να συνδυαστεί η μελέτη αυτού του έργου με το αξιολογότατο Δοκίμιο για τη γνώση και τον γνωστικισμό του Θάνου Λίποβατς, το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις, το 2006. Το κέρδος, εννοείται, είναι πολλαπλό. Η εν λόγω εργασία των περίπου εκατό σελίδων, όντας μια οξυδερκής εισαγωγή στο βιβλίο του Micha Brumlik, τονίζει τη διδακτική εμβέλεια των επιχειρημάτων του τελευταίου, επισημαίνει τη διαχρονικότητα των εναγώνιων προβληματισμών και επαναξιολογεί συνοπτικά τους εννοιολογικούς του ορίζοντες. Προβάλλοντας με υποδειγματικά πρόσφορο τρόπο στους πυλώνες των σχετικών αποτιμήσεων, χωρίς να διακινδυνεύει επιζήμιες υπεραπλουστεύσεις ή άκομψους δογματισμούς, συνιστά ένα ιδιαίτερα απολαυστικό, εν ολίγοις, αναγνωστικό δίδυμο.