Ο Ροΐδης έκανε τον έξυπνο για να εντυπωσιάσει

Ο Εμμ. Ροΐδης πίστευε ότι ένα έργο έπρεπε «να αρέσκη εις τους πολλούς και συγχρόνως εις τους ολίγους, ήτοι τους ειδήμονας»

• Τον παιγνιώδη και παιχνιδιάρη Εμμανουήλ Ροΐδη της «Πάπισσας Ιωάννας» διαβάζει τελείως σοβαρά ο συγγραφέας, που κρύβεται πίσω από το ψευδώνυμο Σταύρος Κρητιώτης. Πρόκειται για τον πανεπιστημιακό που μας είχε προϊδεάσει για τις λογοτεχνικές του επιλογές με το πρώτο του μυθιστόρημα «Σελίδες σκόπιμα λευκές» («Γαβριηλίδης», 2001). Με το δεύτερο μακράς πνοής πεζογραφικό του έργο, «Το μηνολόγιο ενός απόντος» («Πόλις», 2005), προκάλεσε μεγάλο ντόρο γύρω από το όνομά του. Οχι μόνο για τη μεταμοντερνιστική τεχνική του βιβλίου του -με πάμπολλες αναφορές σε κείμενα της σύγχρονης ελληνικής εφημεριδογραφίας και κριτικογραφίας- αλλά και για την άρνησή του να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα και να φωτογραφηθεί.

• Ο Σταύρος Κρητιώτης επανέρχεται τώρα με μία «δύσκολη» μελέτη, τελείως επιστημονική: «Τα συρτάρια της γνώμης του. Αγνωστες παραθεματικές τεχνικές του Εμμανουήλ Ροΐδη». Μ' αυτό το βιβλίο εγκαινιάζεται η σειρά «Επί των κειμένων» των εκδόσεων «Τόπος». Ο Κρητιώτης αναζητεί στο ροΐδειο έργο στρεβλωμένα παραθέματα, παραποιημένες παραπομπές, αμφίσημα λάθη, αναγραμματισμούς και λογοκλοπές. Ολα τα προηγούμενα τεχνάσματα -κατά τον μελετητή- πλέκουν μια πυκνή διακειμενική «υπόθεση» που οικοδομεί ένα δεύτερο πολλαπλών αναγνώσεων κείμενο.

Στα δύο προηγούμενα βιβλία σας «παίζατε» με τα λογοτεχνικά είδη, δημιουργώντας ένα παστίς με πολλά στοιχεία παρωδίας. Στη μελέτη σας για τον Ροΐδη τραβάτε το ριντό και αποκαλύπτετε τις πηγές του έργου του. Το βασικό σας συμπέρασμα ποιο είναι;

• «Μέσα από στρεβλωμένα παραθέματα, παραποιημένες παραπομπές, αναγραμματισμούς και λογοκλοπές, ο φιλοπαίγμων κ. Εμμ. Ροΐδης είχε πλέξει μια λαθραία γραφή για να περάσει κρυφά ευφυολογήματα στους αναγνώστες και να πετύχει αυτό που όλη του τη ζωή επεδίωκε: την αναγνώριση των ικανοτήτων του από τους καλλιεργημένους ανθρώπους του καιρού του. Στρέβλωσε παραθέματα για να οικοδομήσει λογοπαίγνια για αναγνώστες ικανούς να διαπλεύσουν τη θάλασσα της διακειμενικότητας και να αλιεύσουν τους "φιλολογικούς μαργαρίτας" που είχε θάψει στον βυθό της. Παραποίησε παραπομπές, οδηγώντας σε υποκρυπτόμενα ευφυολογήματα. Χρησιμοποίησε ως ψευδώνυμα στην εφημερίδα "Ασμοδαίος" αναγραμματισμούς, όπως το "Οικονόμος Κενοβαρελίδης", που σατιρίζει έναν νόμο για τα καπηλειά και αναγραμματιζόμενο γίνεται "νόμος βλακός ένοικε Ροΐδη". Η λαθραία του γραφή μού έδωσε ξεκάθαρα λοιπόν την εντύπωση μιας λογοτεχνίας λογοπαιγνίων και γρίφων. Η "Πάπισσα Ιωάννα" είναι ένα λογοτεχνικό έργο σπαρμένο με γρίφους. Ενα απέραντο κρυφό παιχνίδι. Και με ενδιέφερε να ανακαλύψω τα τοπία αυτού του παιχνιδιού».

Εκτιμάτε ότι ο Ροΐδης είναι από τους πρώτους μοντερνιστές Ελληνες μυθιστοριογράφους λόγω της μεγάλης ευρωπαϊκής παιδείας του ή ότι ο μοντερνισμός του ήταν κυρίως μία ιδιοσυγκρασιακή επιλογή;

• «Οι τεχνικές του απορρέουν από μια ιδιοσυγκρασιακή επιλογή, που τυχαίνει, όμως, σήμερα, χάρη στον τρόπο πραγμάτωσής της, να τον καθιστά πρόδρομο των μετανεωτερικών λογοτεχνών. Η μειονεξία, που ένιωθε σε κάποιους σημαντικούς τομείς της λογοτεχνίας ("δεν ησθάνετο εαυτόν ποιητήν") τον ωθούσε συχνά σε μια επίδειξη της ευφυΐας του».

Τα πολλά ψευδώνυμα που χρησιμοποιεί ισοδυναμούν με διαφορετικά προσωπεία ή επιχειρεί να ανακαλύψει τους διαφορετικούς εαυτούς που κουβαλάει εντός του;

• «Τα ψευδώνυμα του Ροΐδη στήνουν ρόλους θεατρικούς, υπενθυμίζοντας διαρκώς στον αναγνώστη πως όλα είναι πεποιημένα, τεχνητά. Στη σάτιρα επικρατούν ούτως ή άλλως οι μεταμφιέσεις και οι πλαστοπροσωπίες. Ωστόσο δεν έγραψε με ψευδώνυμο την "Πάπισσα Ιωάννα". Και στην τεράστια πλειονότητά τους τους τα ψευδώνυμά του εμφανίζονται μόνο μία φορά, και πάντα στην εφημερίδα "Ασμοδαίος". Κι αυτό επειδή κάθε σχεδόν ψευδώνυμο του ήταν αναγραμματισμός ενός κρυφού μηνύματος σχετικού με το περιεχόμενο του αντίστοιχου άρθρου».

Γιατί παριστάνει τον έξυπνο -όπως έχει επισημάνει ο καθηγητής Γιώργος Π. Σαββίδης- σε μια γαλαρία την οποία περιφρονούσε;

• «Η ανάγκη του Ροΐδη για αναγνώριση από τους καλλιεργημένους ανθρώπους της εποχής του, που θα εντυπωσιάζονταν από εξεζητημένα τεχνάσματα και τεχνικές, τον έκανε να παριστάνει συνεχώς τον έξυπνο και τον εκκεντρικό, να ευφυολογεί. Η απρόσμενη επιτυχία, όμως, της "Πάπισσας" τον ανάγκασε να ασχοληθεί και με το ευρύ κοινό και τις αντιδράσεις του στο έργο του, καθιστάμενος έτσι θύμα της επιτυχίας του, αφού αναμείχθηκε σε διαμάχες και σκάνδαλα. Ο ίδιος, ούτως ή άλλως, θεωρούσε ότι ένα έργο έπρεπε "να αρέσκη εις τους πολλούς και συγχρόνως εις τους ολίγους, ήτοι τους ειδήμονας"».

Οταν μεταφράστηκε στα ελληνικά, το 1895, η «Πάπισσα Ιωάννα» του Ιταλού ιστορικού Ε. Mezzabotta, γιατί εξοργίστηκε τόσο πολύ ώστε να κατατρυπήσει την έκδοση με ψαλίδι και χαρτοκόπτη;

• «Επειδή ο Τύπος της εποχής είχε συγκρίνει τις δύο "Πάπισσες", αποκαλώντας τες "τα περιεργότερα δίδυμα προϊόντα της συγχρόνου φιλολογίας". Φαίνεται πως ο Ροΐδης θεωρούσε το δικό του έργο πολύ σημαντικό και μοναδικό επίτευγμα».

Επιλέγει να αναθεωρήσει κάθε έκδοσή της «Πάπισσας». Προς τι αυτό το συνεχές βάσανο;

• «Πίστευε πιθανότατα πως "εν έργον εποίησα, και πάντες θαυμάζετε". Ηταν περήφανος για το ουσιαστικότερο έργο του, το μοναδικό του μυθιστόρημα, και ήθελε να το τελειοποιήσει, οδηγούμενος σε προσθαφαιρέσεις "και ένεκα βαθυτέρας μελέτης και ένεκα παρατηρήσεων πεφωτισμένων φίλων". Η μεγάλη επιτυχία της, ιδίως στο εξωτερικό, και τα σκάνδαλα που δημιουργήθηκαν, τον έκαναν να απαλείψει πολλά από τα πιο άσεμνα ή άκομψα εδάφια κατά τις διάφορες αναθεωρήσεις. Λάτρευε το ότι ήταν το επίκεντρο της προσοχής, για αυτόν ακριβώς τον λόγο όμως επιθυμούσε και να απαλείψει τις όποιες αδυναμίες του αρχικού κειμένου».

Οταν χρησιμοποιεί ξένες πηγές έχει την τάση, όπως σημειώνετε χαρακτηριστικά, να τις αλλοιώνει και να τις παρωδεί. Τι προσπαθεί να επιτύχει;

• «Η "Πάπισσα Ιωάννα" είναι ουσιαστικά ένας πολύ έξυπνα δομημένος κέντρωνας, όπως δείχνει η προέλευση των ψηφίδων του. Η χρήση κειμένων άλλων συγγραφέων για το στήσιμο της ήταν τελικά πολύ πιο εκτεταμένη απ' όσο ισχυρίζονταν τότε οι αντίπαλοί του. Η συρραφή των δανείων έγινε τόσο τέλεια, όμως, ώστε να είναι παντελώς αόρατη. Οι αναλογίες της δόμησης αυτής με το στήσιμο πολλών μετανεωτερικών έργων είναι συναρπαστικές».*

• Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 24/03/2009