Best - seller

• Η λέξη και η έννοια «best seller» είναι αμερικανικής καταγωγής (1905) και από τις ΗΠΑ προέρχεται και ο πρώτος και μεγαλύτερος κατάλογος των αμερικανικών «ευπώλητων» («80 Years of Best Sellers, 1895-1977», 1977), αλλά οι καλύτερες μελέτες για το θέμα έχουν γραφτεί στα γαλλικά και στα γερμανικά.

• Το πραγματικό λίκνο του φαινομένου των best - sellers ήταν όμως η Γαλλία του 19ου αιώνα: ήδη στα 1839, ο «πάπας» της γαλλικής λογοτεχνικής κριτικής Sainte-Beuve είχε κάνει λόγο, κυριολεκτώντας, για μια «βιομηχανική λογοτεχνία» (litterature industrielle), για να επισημάνει μια μαζικά αναπαραγόμενη λογοτεχνία, ιδιαίτερα το «μυθιστόρημα σε συνέχειες» (roman feuilleton=επιφυλλιδογραφικό μυθιστόρημα), που απευθυνόταν σ' ένα νέο -όχι πλέον αγροτικό, αλλά (μικρο)αστικό-λαϊκό κοινό.

• Είναι κατ' αρχήν εντυπωσιακό, ότι ο όρος «best - seller» αναφέρεται αποκλειστικά στην εμπορική διάσταση του βιβλίου και όχι ενός οποιουδήποτε άλλου «υλικού προϊόντος». Είναι έπειτα αξιοσημείωτη η αμφισημία του όρου: η σύνθεση μιας έννοιας ποσοτικής, του μεγέθους των πωλήσεων (seller) και μιας έννοιας ποιοτικής (best) - με άλλα λόγια: η σύγχυση της εμπορικής - ανταλλακτικής αξίας του βιβλίου με την αισθητική - χρηστική αξία του λογοτεχνικού έργου.

• Η εντατικοποίηση του εμπορικού κέρδους επιβάλλει τον περιορισμό τού best - seller σ' ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα ενός μηνός μέχρι ενός έτους και η διεύρυνση της αγοράς επιβάλλει την πτώση της αισθητικής αξίας του «εμπορεύματος»: ευπώλητο = ευανάγνωστο!

• Παράγοντες που ευνοούν τη δημιουργία ενός best - seller είναι: η διαφήμιση, η θετική ή αρνητική κριτική, οι προκατασκευασμένοι κατάλογοι των «ευπώλητων» βιβλίων σε εφημερίδες και περιοδικά, το σκάνδαλο, η επικαιρότητα του θέματος, η μεταφορά του λογοτεχνικού έργου στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση και, λιγότερο, τα λογοτεχνικά βραβεία.

• Η επικράτηση της αγοράς στη λειτουργία του βιβλίου best - seller συνεπάγεται και τον καθορισμό του κοινού του πρωταρχικά ως αγοραστικού και δευτερευόντως ως αναγνωστικού· το best - seller είναι εμπόρευμα «μιας χρήσης» - όπως το χαρτί τουαλέτας. Επειτα, η μαζική (ανα)παραγωγή του εμπορεύματος «βιβλίο» καθορίζεται από την εμφάνιση μιας νέας, μαζικής κουλτούρας, και η διευρυμένη αγορά συνεπάγεται ένα διευρυμένο πολιτισμικό κοινό. Το ενδιάμεσο αυτό κοινό, που βρίσκεται μεταξύ της ευάριθμης πολιτισμικής elite και του πολυάριθμου, κατώτερου πολιτισμικού - κοινωνικού στρώματος, αποτελείται από τους εγγράμματους, αλλά μέσου ή χαμηλού επιπέδου παιδείας και κουλτούρας αναγνώστες - καταναλωτές, και το χαμηλό επίπεδο του κοινού του συνεπάγεται, αναγκαστικά, και το χαμηλό επίπεδο παιδείας και κουλτούρας του συγγραφέα - παραγωγού και του «προϊόντος» του.

• Στην Ελλάδα, η έννοια και το φαινόμενο του best - seller επιχωριάζουν τα τελευταία 20-30 χρόνια· το κυρίαρχο λογοτεχνικό είδος του είναι, αυτονόητα, το μυθιστόρημα και, ειδικότερα, τα «λαϊκά» υποείδη του: γυναικείο / αισθηματικό, ιστορικό και αστυνομικό μυθιστόρημα.

• Αντί άλλου σχολίου, ας αντιγράψω εδώ, ενδεικτικά, το σημείωμα το οποίο συνοδεύει το έργο της νεόκοπης «πρωταθλήτριας» των ελληνικών best - sellers του 2008 στη δημοσιογραφική παρουσίασή τους, που αποτέλεσε το πρώτον κινούν για τη σημερινή μου παρέμβαση («Βήμα», 25.1.2009: «Οι εννέα πεζογράφοι που πούλησαν περισσότερο το 2008») - αυτή η «πρωταθλήτρια» μπορεί να θεωρηθεί ως η μεταμοντέρνα μετενσάρκωση της Ιω. Μπουκουβάλα - Αναγνώστου: «Η Λένα Μαντά είναι η απόλυτη σταρ των πωλήσεων. Καταλαμβάνει την πρώτη και τη δεύτερη θέση στη λίστα των ευπωλήτων με τα βιβλία της "Το σπίτι δίπλα στο ποτάμι" (70.000 αντίτυπα) και "Η άλλη πλευρά του νομίσματος" (69.000 αντίτυπα). Οχι μόνο βρίσκεται στην πρώτη θέση με ένα παλιό βιβλίο, που εξακολουθεί να πουλάει (έχοντας φτάσει πλέον τις 154.000), αλλά και με το καινούργιο βιβλίο της βρίσκει άλλη μια θέση στους πρώτους. «Γυναικεία ζητήματα, με συνειδητά ελαφρά προσέγγιση». *

• Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΕΛΟΥΔΗ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / 2 - 28/03/2009