Στον αμερικανικό καθρέφτη

• Το εξάμηνο ταξίδι του Γιώργου Θεοτοκά στις ΗΠΑ το 1952. Η επικαιρότητα ενός συναρπαστικού δοκιμίου 55 χρόνια μετά την πρώτη και μοναδική έκδοσή του

Ο Θεοτοκάς (αριστερά) με τον νεότερο από τους αδελφούς Σκούρα,τον Τζορτζ,σε γεύμα που αυτός παρέθεσε προς τιμήν του θιάσου του Εθνικού Θεάτρου στο ξενοδοχείο St Μoritz,στις 26 Νοεμβρίου του 1952

Οι ΗΠΑ είναι ίσως η μόνη δυτική χώρα που εξακολουθούν να ανακαλύπτουν οι υπόλοιπες. Σήμερα οι περισσότεροι διανοούμενοι της Γηραιάς Ηπείρου επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στο μεγάλο πείραμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ωστόσο όσα συμβαίνουν στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού εξακολουθούν να καθορίζουν τη μοίρα του κόσμου, ως έναν βαθμό τον τρόπο που σκεφτόμαστε, σε απείρως μεγαλύτερο βαθμό τον τρόπο που διασκεδάζουμε και φυσικά αποκλειστικά σχεδόν το τεχνολογικό πλαίσιο το οποίο χαράσσει την πορεία μας προς το μέλλον. Ετσι, ο τίτλος Ενα ταξίδι στο μέλλον της εισαγωγής του Ν.Κ. Αλιβιζάτου, καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στην πρόσφατη επανέκδοση του βιβλίου Δοκίμιο για την Αμερική του Γιώργου Θεοτοκά είναι όχι μόνο απολύτως εύστοχος αλλά και χαρακτηριστικός. Ο Θεοτοκάς υπήρξε η κατ΄ εξοχήν πολιτική συνείδηση της γενιάς του ΄30, εκείνος που πολύ πρώιμα και πολύ νέος με το βιβλίο του Ελεύθερο πνεύμα, το οποίο εξέδωσε με το ψευδώνυμο Ορέστης Διγενής το 1929, όρισε τον ιδεολογικό και κοινωνικό προσανατολισμό της Ελλάδας στον 20ό αιώνα, προβάλλοντας ένα μείζον αίτημα: θα έπρεπε να απαλλαγούμε από τη βαλκανική σκόνη και να ακολουθήσουμε την πορεία, τα οράματα και τα πρότυπα των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών γιατί είναι όχι μόνο αναγκαία αλλά και απολύτως συμβατά με την ελληνική παράδοση, όπως τουλάχιστον την προβάλλει ο ίδιος στον χάρτη του δυτικού κόσμου.

• Μια ευρωπαϊκή συνείδηση

Πώς λοιπόν μια κατ΄ εξοχήν ευρωπαϊκή συνείδηση βλέπει τις ΗΠΑ, και μάλιστα λίγα χρόνια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου; Ο Θεοτοκάς, που ήταν τότε γενικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου, επισκέφθηκε τη χώρα το 1952 καλεσμένος από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ στο πλαίσιο του προγράμματος μορφωτικών ανταλλαγών ΣμιθΜουντ. Στόχος του προγράμματος ήταν να γνωρίσουν την Αμερική από κοντά οι ευρωπαίοι διανοούμενοι και επομένως να προσφέρουν στους πολίτες των ευρωπαϊκών δημοκρατιών μια βελτιωμένη εικόνα των ΗΠΑ. Η εποχή άλλωστε ήταν κρίσιμη. Αρχιζε ο Ψυχρός Πόλεμος. Πέραν του ενδιαφέροντος που παρουσίαζε το ταξίδι για τον συγγραφέα Θεοτοκά, είχε και έναν άλλο, πρακτικό σκοπό: να προετοιμάσει την επίσκεψη του Εθνικού Θεάτρου στη Νέα Υόρκη όπου οι παραστάσεις της Ηλέκτρας και του Οιδίποδα σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη και με πρωταγωνιστές την Κατίνα Παξινού και τον Αλέξη Μινωτή άφησαν εποχή.

Το Δοκίμιο για την Αμερική πρωτοεκδόθηκε στα τέλη του 1954 από τις εκδόσεις Ικαρος. Μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε σε πολλές γλώσσες- ακόμη και στη βιρμανική και στη χίντι. Στις ΗΠΑ ο Θεοτοκάς βρήκε τον κατ΄ εξοχήν «άνθρωπο του καιρού μας», δηλαδή «του βιομηχανικού πολιτισμού και της ατομικής εποχής». Στους έξι μήνες που έμεινε στη χώρα είδε όσα θα περίμενε κανείς από έναν συγγραφέα και στοχαστή της δικής του διεισδυτικότητας. Τα ζητήματα που πραγματεύεται, προσδιοριστικά της φυσιογνωμίας του Νέου Κόσμου, θα μπορούσαμε να τα συνοψίσουμε στα παρακάτω: στο πώς λειτουργούσε αυτό το χωνευτήρι εθνοτήτων, λαών και πολιτισμών. Στα πουριτανικά πληθυσμιακά στρώματα. Στα γνωρίσματα του πιονέρου και του Γιάνκη των συνόρων. Στις διαφορές του βιομηχανικού Βορρά με τον αγροτικό Νότο. Στο ρατσιστικό πρόβλημα. Στη λειτουργία της δημοκρατίας. Στη θέση των φύλων αλλά και των παιδιών και των οικογενειακών παραδόσεων σε μια αισιόδοξη και ανοιχτή κοινωνία. Και βέβαια στη ζωή, στις συνήθειες και στην οργάνωση των ελληνοαμερικανικών κοινοτήτων. Δεν παραλείπει φυσικά να αφιερώσει ένα κεφάλαιο στον συγγραφέα του 19ου αιώνα Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, τον πρώτο έλληνα πρέσβη στην Ουάσιγκτον που ήταν επίσης ο πρώτος ο οποίος εμπνεύσθηκε από την Αμερική και έγραψε για αυτήν. Σχολιάζει ακόμη προβαίνοντας σε έξοχες παρατηρήσεις τα κείμενα και το ταξίδι στον Νέο Κόσμο ενός σημαντικού ευρωπαίου διανοητή, του Αλέξις ντε Τοκβίλ.

• Εθνικό κράτος και παγκόσμια κοινωνία

Εξώφυλλο του περιοδικού «The Αtlantic Μonthly» (τόμ. 195,τχ.6, Ιούνιος 1955) αφιερωμένου στη σύγχρονη Ελλάδα,όπου περιλαμβάνεται το άρθρο του Θεοτοκά «Οι σύγχρονοι Ελληνες»

Ο Θεοτοκάς δεν παραλείπει να αναπτύξει το πρόβλημα που θα γινόταν οξύτερο αργότερα, στη μεταβιομηχανική εποχή: Ποια η σημερινή σημασία του εθνικού κράτους; Να τι γράφει, προφητικά θα λέγαμε, στο κεφάλαιο Στοχασμοί στη γέφυρα της Χρυσής Πύλης (που είναι η θρυλική γέφυρα του Σαν Φρανσίσκο). «Η διαίρεση του κόσμου σε ένα πλήθος ανεξάρτητα και κυρίαρχα κράτη δεν ανταποκρίνεται πια στους όρους του βιομηχανικού πολιτισμού· είναι εμπόδιο για την πρόοδο της ανθρωπότητας και αιτία μόνιμης κρίσης και καταστροφών χωρίς τέλος.Τα εθνικά κράτη του γνωστού μας ευρωπαϊκού τύπου,που,κατά μέγα μέρος, προσπάθησε ο υπόλοιπος κόσμος να τα μιμηθεί, ταίριαζαν σε μιαν εποχή με πολύ περιορισμένη και πιο απλή οικονομική ζωή».

Και εξηγεί αμέσως μετά γιατί: «Η σύγχρονη τεχνική τα ξεπέρασε απότομα (σ.σ.: τα εθνικά κράτη) και τα άφησε πολύ πίσω· είναι φανερό σήμερα πως είναι δυσανάλογα μεγάλη για τέτοια στενά βάθρα...Δεν είναι πια ικανά ούτε να στερεώσουν την οικονομία τους, το νόμισμά τους και την πολιτική τους ζωή, ούτε να εξυψώσουν σταθερά το βιοτικό επίπεδο των λαών τουςούτε να υπερασπίσουν τον εαυτό τους εναντίον μιας επιδρομής που θα γινότανε με σύγχρονα τεχνικά μέσα».

Κάποιοι θα έλεγαν ότι τα παραπάνω παραπέμπουν στη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, είναι όμως σωστότερο να πούμε πως ο Θεοτοκάς προσπαθεί να φανταστεί ένα πρότυπο για την παγκόσμια κοινωνία, εξαιρετικά αισιόδοξο, αλλά ας μην ξεχνούμε πως αυτά τού τα προκάλεσε η Αμερική της αφθονίας, του πλούτου και του θετικού πνεύματος.

• Στη μέση του Ατλαντικού Ωκεανού

Εχουν περάσει πενήντα τέσσερα χρόνια από τότε που εκδόθηκε η Αμερική. Και όμως διατηρεί τη φρεσκάδα και την πρωτοτυπία της. Γιατί πίσω από τις περιγραφές, και κάποτε πάνωαπό αυτές, υπάρχει η προβολή της χώρας αυτής στο μέλλον και η προβολή της Ευρώπης στον αμερικανικό καθρέφτη- και αντιστρόφως. Ετσι, εξαιρετικά χρήσιμα είναι τα δύο κείμενα του επιμέτρου: το πρώτο με τίτλο Το ταξίδι του έλληνα διανοούμενου στην Αμερική του Βασίλη Λαμπρόπουλου, καθηγητή των Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, που περιέχει αρκετές χρήσιμες πληροφορίες. Το δεύτερο είναι το Ευρώπη και Αμερική:Η ιστορία μιας σχέσης με συνέχειες,ανατροπές και μεταλλάξεις της Ιωάννας Λαλιώτου, επίκουρης καθηγήτριας στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Η Λαλιώτου αναφέρεται συνοπτικά στις περίπλοκες ευρωαμερικανικές σχέσεις κατά τη διάρκεια δύο αιώνων. Το βιβλίο του Θεοτοκά κατά την εύστοχη διατύπωσή της «μας ωθεί να ξαναγνωρίσουμε και την Ευρώπη, όπως αυτή αναδεικνύεται μέσα από τις ελπίδες,τους φόβους,τις διεκδικήσεις, τις απορίες και τα ζητούμενα του ευρωπαίου διανοούμενου που στέκει στη μέση του Ατλαντικού Ωκεανού».Και αυτό, εκτός του ότι είναι ένας θαυμάσιος έπαινος, υπογραμμίζει και την πρόσθετη αξία τούτου του εξαιρετικού βιβλίου, τη διαχρονική αξία και επικαιρότητά του. [του ανασταση βιστωνιτη | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 22 Φεβρουαρίου 2009 ]