Ο αντιφατικός Κνουτ Χάμσουν

• Η Νορβηγία τιμά τα 150 χρόνια από τη γέννηση του συγγραφέα της «Πείνας» που υπήρξε υποστηρικτής των ναζιστών και δώρισε το μετάλλιο του Βραβείου Νομπέλ στον Γκέμπελς

Ο Κνουτ Χάμσουν σε φωτογραφία του 1944

Στις 26 Ιουνίου του 1943 ο νορβηγός συγγραφέας Κνουτ Χάμσουν συνάντησε τον Χίτλερ στο σπίτι του τελευταίου στο Μπέργκοφ. Λίγους μήνες νωρίτερα είχε δωρίσει το μετάλλιο του Βραβείου Νομπέλ, που του είχε απονεμηθεί το 1920, στον Γκέμπελς. Ο Χίτλερ ήταν τότε 54 ετών και ο Χάμσουν 84. Ο πόλεμος δεν πήγαινε καλά για τη ναζιστική Γερμανία, ο Χίτλερ ήταν καταβεβλημένος, το ίδιο και ο ηλικιωμένος συγγραφέας που είχε αρχίσει να χάνει την ακοή του. Ο γερμανός δικτάτορας του έδειξε το δωμάτιο όπου μελετούσε και του πρόσφερε τσάι.

Η συζήτηση άρχισε με μια παρεξήγηση και είχε άσχημη έκβαση. Ο Χίτλερ, όπως το συνήθιζε όταν μιλούσε με συγγραφείς και καλλιτέχνες, επιθυμούσε να κουβεντιάσει το ζήτημα της μεγαλοφυΐας, αλλά ο συγγραφέας είχε πολιτικούς στόχους. Ηθελε να μεσολαβήσει ώστε να πάψουν οι αγριότητες των ναζιστικών κατοχικών δυνάμεων στη Νορβηγία. Ο Ινγκαρ Σλέτεν Κόλεν, ο σημαντικότερος βιογράφος του Χάμσουν, περιγράφει τη σκηνή περίπου ως εξής:

«Νιώθω, αν όχι εντελώς δεμένος μαζί σου, ότι η ζωή μου μοιάζει με τη δική σου σε πολλά» άνοιξε τη συζήτηση ο Χίτλερ, εννοώντας ότι και οι δύο είχαν ζήσει στα νιάτα τους πολύ μίζερη ζωή, ο Χίτλερ στη Βιέννη και ο Χάμσουν περιφερόμενος στη Νορβηγία και στις ΗΠΑ και ζώντας σε συνθήκες έσχατης ένδειας.

Ο Χάμσουν άλλαξε αμέσως θέμα και άρχισε να του παραπονιέται πως ο επικεφαλής των κατοχικών δυνάμεων στη Νορβηγία επίτροπος Γιόζεφ Τερμπόφεν προέβαινε σε πράξεις που αμαύρωναν το όνομα του Χίτλερ. Ο τελευταίος προσπάθησε να κόψει τη συζήτηση. «Πρέπει να τον αντικαταστήσετε» συνέχισε απτόητος ο Χάμσουν. «Ο επίτροπος του Ράιχ σε πολλές περιπτώσεις έχει πει ότι στο μέλλον δεν θα υπάρχει τόπος που να λέγεται Νορβηγία».

«Σε αντίθεση με άλλες κατειλημμένες χώρες η Νορβηγία έχει τη δική της κυβέρνηση» είπε ο Χίτλερ.

«Ο,τι συμβαίνει στη Νορβηγία αποφασίζεται από τον επίτροπο του Τρίτου Ράιχ» επέμεινε ο Χάμσουν, ο οποίος διέπραξε το ανήκουστο: ήταν ο πρώτος που είχε τολμήσει να διακόψει τον Χίτλερ. «Δεν αντέχουμε τον πρωσικό του χαρακτήρα. Είναι και οι εκτελέσεις. Τις έχουμε κι αυτές» συνέχισε.

Ο Χίτλερ κάτι πήγε να πει, αλλά ο Χάμσουν τον διέκοψε ξανά. Ετσι συνεχίστηκε η συζήτηση για λίγη ώρα. Ο εκνευρισμός του Χίτλερ γινόταν όλο και πιο έντονος ώσπου ξέσπασε οργισμένος: «Βούλωστο! Δεν καταλαβαίνεις τίποτε» - και βγήκε από το δωμάτιο χωρίς να πει αντίο. Μετά την αποχώρηση του Χάμσουν φώναξε τους βοηθούς του και διέταξε: «Δεν θέλω να ξαναδώ κανέναν τύπο σαν και αυτόν από εδώ και πέρα».

• Υποστηρικτής του Κουίσλινγκ

Εναν χρόνο αργότερα, τον Νοέμβριο του 1944, όταν η πλήρης κατάρρευση της ναζιστικής Γερμανίας ήταν πλέον θέμα χρόνου, ο υπουργός Εξωτερικών του Στάλιν Σβέβολοντ Μολότοφ συζητούσε την «υπόθεση Χάμσουν» με τον υπουργό Δικαιοσύνης Τέργε Βολντ και τον υπουργό Εξωτερικών Τρίγβε Λι της εξόριστης νορβηγικής κυβέρνησης. Ο Μολότοφ είπε πως έναν σπουδαίο συγγραφέα- και μάλιστα σε τέτοια ηλικία- δεν θα έπρεπε να τον μεταχειρισθούν σαν οποιονδήποτε ναζιστή. Καλύτερα να τον άφηναν να πεθάνει από φυσικά αίτια. «Είστε πολύ επιεικής, κύριε Μολότοφ» σχολίασε ο Βολντ.

Επιεικής ο Μολότοφ; Και όμως. Οι Νορβηγοί δεν συγχώρησαν ποτέ τον Κνουτ Χάμσουν για την υποστήριξή του προς τον εθνικοσοσιαλισμό. Είχαν πολλούς λόγους, και ως φαίνεται έχουν ακόμη και σήμερα, αφού μολονότι έχουν περάσει 64 χρόνια από τη λήξη του Β Δ Παγκοσμίου Πολέμου και 57 από τον θάνατο του συγγραφέα οι μνήμες παραμένουν ζωντανές. Θα έλεγε μάλιστα κανείς ότι από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες η Νορβηγία ήταν η λιγότερο ανεκτική έναντι των συνεργατών του Γ΄ Ράιχ. Επιπλέον, ακόμη και σήμερα οι κάτοικοί της δεν μπορούν να ανεχθούν πως ο πιο αγαπημένος συγγραφέας τους υπήρξε συνεργάτης των ναζιστών. Μετά τον πόλεμο κατηγορήθηκε για προδοσία, αλλά κλείστηκε για μεγάλο διάστημα σε νευρολογική κλινική, αφού οι γιατροί έκριναν πως ήταν ψυχικά διαταραγμένη προσωπικότητα μειωμένων πνευματικών ικανοτήτων. Οι κατηγορίες αποσύρθηκαν. Οχι όμως και το τεράστιο για την εποχή ποσόν προστίμου που του επιδικάστηκε: 325.000 κορόνες.

Για ποιον λόγο όμως ο Χάμσουν υποστήριξε τον εθνικοσοσιαλισμό με τέτοια ζέση, όταν στο έργο του δεν διακρίνονται πουθενά στοιχεία φασιστικής ιδεολογίας ή αντισημιτισμού; Πειστικές απαντήσεις στο ερώτημα δεν έχουν δοθεί. Πολλοί θεωρούν ότι ήταν σύμπτωμα της ηλικίας και άλλοι ότι οφειλόταν στην επιρροή τής κατά πολύ νεότερης γυναίκας του η οποία υπήρξε ένθερμη οπαδός του εθνικοσοσιαλισμού. Αυτά όμως παραμένουν στην περιοχή των εικασιών. Ο Χάμσουν ήταν φιλογερμανός από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ακόμη. Δύσκολα όμως κατανοεί κανείς πώς ένας άνθρωπος που από τη δεκαετία του ΄20 και μετά απέφευγε τις δημόσιες εμφανίσεις- και μάλιστα όταν το 1920 τού απονεμήθηκε το Βραβείο Νομπέλ μόνο κατόπιν πιέσεων ενέδωσε να μεταβεί στη Στοκχόλμη και να το παραλάβει- κάλεσε δημόσια τους συμπατριώτες του όταν εισέβαλαν οι χιτλερικοί να καταθέσουν τα όπλα. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως δεν ξύπνησε μια ωραία πρωία φιλοχιτλερικός. Υποστήριξε ένθερμα τον Βίντκουμ Κουίσλινγκ, ο οποίος είχε ιδρύσει το φασιστικό κόμμα Εθνική Ενωση το 1933 και διορίστηκε πρωθυπουργός της Νορβηγίας την περίοδο της Κατοχής από τους κατακτητές. Μετά το τέλος του πολέμου ο Κουίσλινγκ πέρασε από δίκη, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε.

• Ο «πολεμιστής και προφήτης» Χίτλερ

Η βασίλισσα Σόνια της Νορβηγίας περιεργάζεται το χειρόγραφο της «Πείνας» στην έκθεση για τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Χάμσουν,η οποία εγκαινιάστηκε στις 19 Φεβρουαρίου στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Οσλο

Ακόμη όμως και όταν τελείωσε ο πόλεμος και έγινε γνωστή η αυτο κτονία του Χίτλερ ο Χάμσουν δεν δίστασε να δημοσιεύσει μια νεκρολογία στη νορβηγική εφημερίδα «Αfterposten» όπου, ανάμεσα στα άλλα, έγραφε για τον γερμανό δικτάτορα: «Ηταν πολεμιστής. Ενας πολεμιστής του ανθρώπινου γένους και προφήτης της δικαιοσύνης για όλα τα έθνη» - στο ίδιο πνεύμα, θα λέγαμε, με τον Εζρα Πάουντ ο οποίος σχεδόν την ίδια εποχή χαρακτήριζε τον Χίτλερ «Ζαν ντ΄ Αρκ».

Το έργο διαψεύδει τον άνθρωπο ή ο άνθρωπος το έργο; Συγγραφείς αναμφισβήτητων δημοκρατικών πεποιθήσεων όπως ο Χεμινγκγουέι, ο Ισαάκ Μπασέβιτς Σίνγκερ ή ο Ζιντ θεωρούσαν τον Χάμσουν μεγάλο συγγραφέα. Ο Ζιντ μάλιστα τον τοποθετούσε δίπλα στον Ντοστογέφσκι.

Η συμπάθεια του Χάμσουν ίσως σχετίζεται με την εν γένει ιδεολογία του και την πίστη του στη νεότητα ως γενετική δύναμη του κόσμου. Για την απώλεια της δικής του νεότητας άλλωστε θρηνούσε στα γεράματά του. Η Γερμανία λοιπόν ήταν μια νέα χώρα και το κόμμα του Χίτλερ νεανικό, όπως τονίζουν σήμερα οι ιστορικοί. Αυτό υπήρξε μια πραγματικότητα που πολλούς εμπόδισε να δουν την αλήθεια και πολλούς άλλους τους τύφλωσε.

Στη χώρα μας ο Χάμσουν υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής. Ισως είναι ειρωνικό- αλλά διόλου τυχαίο- που στον Μεσοπόλεμο τον μετέφρασε ένας συγγραφέας από την άλλη όχθη, της Αριστεράς, ο Βασίλης Δασκαλάκης. Διόλου ασήμαντη επίσης δεν ήταν η επίδρασή του, με χαρακτηριστικότερη εκείνη που εντοπίζει κανείς στο έργο του Γιάννη Σκαρίμπα και του Κοσμά Πολίτη.

• Εορτασμοί εν μέσω αντεγκλήσεων

Επειτα από πολλά χρόνια απέχθειας και ντροπής η νορβηγική κοινωνία αποφάσισε να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι ο μεγαλύτερος πεζογράφος της και ένας από τους κορυφαίους συγγραφείς στον κόσμο συνεργάστηκε με το κατοχικό καθεστώς και υποστήριξε ανοιχτά τον εθνικοσοσιαλισμό. Ετσι, η Εθνική Βιβλιοθήκη της Νορβηγίας αποφάσισε να τιμήσει τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Χάμσουν που συμπληρώνονται εφέτος τον Αύγουστο. Να συμφιλιωθεί; Δεν είναι και τόσο βέβαιο. Πριν από περίπου 15 χρόνια ο γλύπτης Σκούλε Βάκσβικ άρχισε να φιλοτεχνεί το άγαλμα του συγγραφέα, ελπίζοντας πως οι Αρχές ή οι συμπατριώτες του θα ενδιαφέρονταν για αυτό. «Δεν το ήθελε κανείς» δήλωσε πρόσφατα ο γλύπτης. «Ετσι, το πέταξα». Τώρα ο Βάκσβικ φιλοτεχνεί ένα νέο άγαλμα του Χάμσουν από μπρούντζο, το οποίο θα έχει ύψος 2,1 μέτρα, παραγγελία της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Εντούτοις δεν είναι διόλου βέβαιος ότι αυτή τη φορά θα τύχει κοινωνικής αποδοχής. Πολλοί φοβούνται ότι θα υπάρξουν οργισμένες αντιδράσεις μετά την τοποθέτησή του σε δημόσιο χώρο. «Μπορεί να το γκρεμίσουν ή και να προβούν σε βανδαλισμούς» είπε ο γλύπτης.

Το 2009 για τη Νορβηγία είναι έτος Χάμσουν. Οι σχετικές εκδηλώσεις άρχισαν την περασμένη εβδομάδα και θα κορυφωθούν την 4η Αυγούστου, ημέρα θανάτου του συγγραφέα.Αλλά ήδη έχουν «ανάψει τα αίματα» και τις τιμές διόλου απίθανο να τις καλύψουν οι δημόσιες διαμάχες περί την απόφαση να τιμηθεί ένας συνεργάτης των χιτλερικών. Οι ειδήσεις που στέλνουν τα ειδησεογραφικά πρακτορεία μιλούν από μόνες τους. Το 2006,το οποίο ήταν έτος Ιψεν, διοργανώθηκαν περίπου 8.000 εκδηλώσεις διεθνώς. Εφέτος για τον Χάμσουν έχουν προβλεφθεί μόνο τέσσερις στη Νορβηγία. Αλλά και για αυτές δημιουργήθηκαν προβλήματα. Η Επιτροπή Χάμσουν έδωσε μεγάλο αγώνα για να βρει χορηγούς αφού οι περισσότερες μεγάλες εταιρείες αρνήθηκαν να ενισχύσουν οικονομικά οποιαδήποτε εκδήλωση προς τιμήν συνεργάτη των ναζιστών. Στο Τροντχάιμ της Κεντρικής Νορβηγίας ο Οτο Χόμλουνγκ, διευθυντής του θεάτρου Τρόντελαγκ της πόλης, σε μια υπερρεαλιστική χειρονομία, η οποία ωστόσο ανταποκρίνεται στα αισθήματα πολλών Νορβηγών, όρισε τη σκηνή του θεάτρου του «ελεύθερη Χάμσουν».

• Τα βιβλία του Κνουτ Χάμσουν στα ελληνικά

• Η ευλογία της γης. Μετάφραση Αρης Δικταίος, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος Σ.Ι.,2008
• Ο Παν. Μετάφραση Παύλος Νιρβάνας, Εκδόσεις Σοκόλη-Κουλεδάκη, 2005
• Διηγήματα. Μετάφραση Ι.Ν.Γρυπάρης, Εκδόσεις Σοκόλη-Κουλεδάκη, 2004
• Η πείνα. Μετάφραση Δημήτρης Χορόσκελης, Εκδόσεις Κωνσταντίνος Ζήτρος, 2004
• Ο Παν. Μετάφραση Ιάσων Ναέτης, Εκδόσεις Γραφές, 2002
• Βικτώρια. Μετάφραση Αννα Ραδίτσα, Εκδόσεις Ρrinta, 1998
• Μυστήρια. Μετάφραση Γιάννης Λάμψας, Εκδόσεις Ρrinta, 1993
• Σε χορταριασμένα μονοπάτια. Μετάφραση Ηλίας Θεοφιλάκης, Εκδόσεις Δωδώνη, 1987
• Μυστήρια. Μετάφραση Βασίλης Δασκαλάκης, Εκδόσεις Δωρικός, 1984
• Παιδιά της εποχής τους. Μετάφραση Ν.- Ι.Μπουσούλα, Εκδόσεις Δωρικός, 1981
• Μπενόνι. Μετάφραση Βασίλης Δασκαλάκης, Εκδόσεις Δωρικός, 1971
• Η πείνα. Μετάφραση Βασίλης Δασκαλάκης, Εκδόσεις Δωρικός (χ.χ.)

• του ανασταση βιστωνιτη | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 1 Μαρτίου 2009