Διανοητικά παιχνίδια γύρω από τον έρωτα και τις αισθήσεις

Της Χρυσας Σπυροπουλου, Η Καθημερινή, Tρίτη, 2 Σεπτεμβρίου 2008

Μάρτιν Βάλζερ, «Η στιγμή του έρωτα», μετάφραση Ηλίας Τσιριγκάκης, Εστία 2008.

Ο Μάρτιν Βάλζερ (1927) είναι ένας από τους σπουδαιότερους Γερμανούς συγγραφείς, ο οποίος εκτός από την πεζογραφία ασχολείται με τη συγγραφή θεατρικών έργων καθώς και δοκιμίων. Αλλωστε, η ενασχόλησή του με το δοκίμιο γίνεται εμφανής ακόμα και στο πεζογραφικό του έργο, μιας και σε αυτό διακρίνονται δοκιμιακά στοιχεία. Τα θέματά του δεν αγγίζουν μόνο τις ιστορίες των ηρώων του, αλλά αυτές δίνουν την αφορμή να σχολιαστούν είτε φιλοσοφικά ζητήματα είτε κοινωνικά ή ιστορικά. Στο έργο του «Η στιγμή του έρωτα», μια Αμερικανίδα υποψήφια διδάκτωρ επισκέπτεται στο σπίτι του για ένα δίωρο έναν Γερμανό μελετητή του έργου του Γάλλου φιλοσόφου Λα Μετρί, που ήδη το 1750 στο έργο του «L’ Homme Machine», –ονομάστηκε ο «Αρίστιππος» του σύγχρονου υλισμού, εξαιτίας της πίστης του στη δύναμη της ύλης– αναπτύσσει την υλιστική θεωρία του, σύμφωνα με την οποία μοναδικός σκοπός της ζωής είναι η ηδονή των αισθήσεων, ενώ η ψυχή, το νοητικό μέρος του σώματος, χάνεται με τον θάνατο. Το ηλιοτρόπιο, που του φέρνει η Μπεάτε, γίνεται το σύμβολο της σχέσης του Γκότλιμπ και της Αννας, της γυναίκας του, μιας επιτυχημένης μεσίτριας. Με ειρωνικό τρόπο ο Βάλζερ σχολιάζει την κρίση στον γάμο, ο οποίος «ασφαλώς είναι μια κόλαση, αλλά, όταν είσαι ο διάβολος, η συμβίωση με έναν άγγελο σου είναι υποφερτή» (σ. 51). Ο ήρωας είναι γύρω στα εξήντα και κολακεύεται από την προσοχή και τον θαυμασμό που του δίνει η Αμερικανίδα ερευνήτρια. Αρχίζει να σκέφτεται τους δεσμούς του με τη γυναίκα του, με τα παιδιά του, να αναλογίζεται το πέρασμα του χρόνου, τον θάνατο, την επικοινωνία του με τους άλλους. Κάνει απολογισμό ζωής.

Οταν επισκέπτεται τις ΗΠΑ για να παρουσιάσει σε συνέδριο, που διεξάγεται σε πανεπιστήμιο, μέρος της μελέτης του για τον Λα Μετρί, ο συναισθηματικός του κόσμος βρίσκεται σε αναβρασμό. Από τη μια η εισήγησή του δεν ενθουσιάζει τους πανεπιστημιακούς και νιώθει ταπεινωμένος, από την άλλη η ερωτική σχέση με την Μπεάτε του θέτει διάφορα διλήμματα σχετικά με τον γάμο του. Τελικά αποφασίζει να επιστρέψει στη Γερμανία και στην οικογενειακή εστία νωρίτερα από την προγραμματισμένη αναχώρησή του, αλλά και εκεί τα φαντάσματα και οι ψευδαισθήσεις θα δηλητηριάζουν την επαφή του με τη γυναίκα του. Συνυπάρχουν σιωπηλοί κάτω από την ίδια στέγη και αυτός σκέφτεται τη νεαρή Αμερικανίδα, ώσπου κάποια στιγμή θα λάβει το προσκλητήριο του γάμου της, που θα γίνει και η αφορμή να ξαναγυρίσει στην πρότερη κατάστασή του, πριν την εμφάνιση εκείνης στη ζωή του. Και το μυθιστόρημα κλείνει όπως ακριβώς είχε αρχίσει: «Ο Γκότλιμπ είπε: Μας είναι αδιάφορο το είδος της σάλτσας όπου θα βουτήξουμε το δάχτυλο το οποίο είμαστε αναγκασμένοι μετά να πιπιλίσουμε. Ετσι δεν είναι; Και εκείνη: Δεν υπάρχει καμιά πράξη μας που να μπορεί να μείνει ατιμώρητη. Και εκείνος: Οι ευκαιρίες όμως μας προκαλούν. Και εκείνη: Αν έτσι νομίζετε. Και εκείνος: Ετσι νομίζω...» (σ. 11 και 280).

Ενα άλλο θέμα που θίγει ο Βάλζερ για άλλη μια φορά, όπως συνέβη και στην «Υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας» (Εστία, 2001), είναι αυτό της ενοχής: Είτε πρόκειται για την ατομική ενοχή απέναντι στα άτομα με τα οποία συνδέεται κανείς είτε για την ενοχή των Γερμανών εξαιτίας του πολέμου. Ο Βάλζερ τόλμησε να εκφράσει την άποψή του ότι οι Γερμανοί πρέπει να σταματήσουν να «ανακυκλώνουν» τις ενοχές τους για τον πόλεμο, και εδώ βάζει τον ήρωά του, αυτόν τον μέτριο μελετητή, να αναπτύξει τους όρους «συνειδησιακές τύψεις» ή «αισθήματα ενοχής», όπως τους είχε χειριστεί στο έργο του ο Λα Μετρί, και να τους προσαρμόσει στη σύγχρονη πραγματικότητα, για να ζητήσει τη συγχώρεση από το ακαδημαϊκό ακροατήριο του αμερικανικού πανεπιστημίου για τις «πράξεις των ομοεθνών του». Ο Λα Μετρί υποστήριζε ότι το ζητούμενο για τον άνθρωπο είναι η ευτυχία –κάτι ανάλογο δεν είχε πει και ο Ηράκλειτος; – η ευτυχία «της ανθρωπότητας, που δεν πρέπει να κλονίζεται, να υπονομεύεται από ανώφελα αισθήματα ενοχής»... που «δεν χρησιμεύουν σε τίποτα. Δεν αποτρέπουν τίποτε. Ούτε πριν από το έγκλημα, ούτε κατά τη διάρκειά του, ούτε εκ των υστέρων...» (σ. 187).

Το «Η στιγμή του έρωτα» είναι ένα γοητευτικό μυθιστόρημα που συμπυκνώνει ιδέες, συναισθήματα, πρόσωπα, ενώ η ρέουσα γραφή αναδεικνύει παράλληλες καταστάσεις και φέρνει στο φως σκοτεινές και απαγορευμένες πλευρές του εσωτερικού κόσμου του σύγχρονου ανθρώπου.

Η απόδοση του απαιτητικού κειμένου, καθώς και των παραθεμάτων, στη γλώσσα μας, βοηθούν στην απόλαυση της ανάγνωσης.