ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΛΕΞΑΚΗΣ: «Περάσαμε 40.000 χρόνια σιωπής»

Μια αγάπη για το καλοκαίρι

TA NEA: Πέμπτη 11 Σεπτεμβρίου 2008

Η αγάπη του Βασίλη Αλεξάκη για τη γλώσσα έφτασε αυτή τη φορά στα άκρα. Όλο το καλοκαίρι έψαχνε να βρει γιατί μιλάμε και ποιες είναι οι παλαιότερες λέξεις.

Η αγάπη του Βασίλη Αλεξάκη για τις λέξεις και τις γλώσσες δεν είναι κρυφή. Από τις «Ξένες λέξεις» μέχρι τη «Μητρική γλώσσα» και από το γράψιμο στα ελληνικά στο γράψιμο κατ΄ ευθείαν στα γαλλικά. Και μετά η περιπέτεια με τα σάνγκο. Την προφορική γλώσσα των μαύρων στη Δημοκρατία της Κεντρικής Αφρικής που, χάρις στις δικές του προσπάθειες και τα ταξίδια του στο Μπανγκί, την πρωτεύουσά της, απέκτησε το πρώτο δείγμα λογοτεχνικής γραφής. Μετά και την αφρικανική εμπειρία, δεν απέμεινε παρά η επιστροφή στις απαρχές της γλώσσας.

«Μια μέρα βρέθηκα σε ένα καφενείο», λέει στα «ΝΕΑ». «Ακούγοντας τη βαβούρα, αναρωτήθηκα γιατί μιλάμε. Πότε άρχισε αυτή η ακατάσχετη φλυαρία. Και άρχισα να ρωτάω ανθρωπολόγους και παλαιοντολόγους στο Παρίσι και την Αθήνα. Οπότε βρέθηκα μπροστά σε ένα μυστήριο. Η ιστορία του ανθρώπινου λόγου άρχισε με μια καταπληκτική σιωπή, τη μεγαλύτερη που έζησε ποτέ η ανθρωπότητα. Γιατί ενώ οι ειδικοί λένε ότι ο άνθρωπος απέκτησε την εγκεφαλική ικανότητα και τα απαραίτητα φωνητικά όργανα πριν από 100.000 χρόνια, τις πρώτες του λέξεις τις ψιθύρισε πριν από 60.000 χρόνια. Άρα πέρασε 40.000 χρόνια σιωπής. Ποιες άραγε να ήταν οι πρώτες λέξεις; Αυτό, βέβαια, είναι ένα ποιητικό θέμα γιατί την απάντηση δεν θα τη μάθουμε ποτέ. Μπορούμε όμως να αναρωτηθούμε: τι ήταν αυτό που ώθησε τους ανθρώπους εκείνης της εποχής να μιλήσουν».

Αντί λοιπόν να κάνει μπάνια, ο Βασίλης Αλεξάκης ρωτούσε ειδικούς για να του λύσουν τις απορίες. «Ο παλαιοντολόγος Μπερνάρ Βικτορί θεωρεί πως οι άνθρωποι άρχισαν να μιλάνε όταν ανακάλυψαν τη φωτιά. Η φωτιά μεγάλωσε τη μέρα και έδωσε στους ανθρώπους περισσότερο χρόνο και λιγότερο φόβο για τα ζώα. Ο γλωσσολόγος Κλοντ Αζέζ πιστεύει πάλι ότι ο άνθρωπος πρώτα τραγούδησε και μετά μίλησε», λέει.

«Επειδή όλες οι γλώσσες έχουν κάποιες συγγένειες, σωστό είναι να ακούμε με προσοχή τους άλλους, έστω και αν δεν τους καταλαβαίνουμε, γιατί μπορεί να αναγνωρίσουμε κάποιες λέξεις. Καλύτερα να ακούμε παρά να βουλώνουμε τα αυτιά μας»

Ο Βασίλης Αλεξάκης αντιπαθεί τις κοκορομαχίες για το ποια γλώσσα είναι η παλαιότερη. «Η εθνικιστική έξαρση περιλαμβάνει και τη γλώσσα», λέει. «Καλλιεργεί την εθνική έπαρση. Αυτό στη Γαλλία εκφράστηκε με την ίδρυση υπουργείου Εθνικής Ταυτότητας από τον Σαρκοζί. Όλοι όμως όσοι κάνουν τέτοιες εκστρατείες ξεχνούν ότι όταν μιλάμε μία γλώσσα μιλάμε ταυτόχρονα και πολλές άλλες. Υπάρχουν λέξεις στα ελληνικά, ιδίως τοπωνύμια, των οποίων οι ειδικοί αγνοούν την προέλευση. Τέτοια είναι, λ.χ., όπως μου είπε ο Μιλτιάδης Χατζόπουλος, διευθυντής του Κέντρου Αρχαίας και Ρωμαϊκής Ιστορίας στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών, η λέξη... "Όλυμπος". Όλυμπος υπάρχει και στη Μυτιλήνη και γι΄ αυτό γίνεται η υπόθεση ότι οι Έλληνες τη βρήκαν εδώ, όταν ήρθαν, από τους Πελασγούς», λέει ο Βασίλης Αλεξάκης.

Και προσθέτει: «Στα γαλλικά βρήκαν ότι χρησιμοποιούνται λέξεις από 100 διαφορετικές γλώσσες. Η συμμετοχή των ελληνικών λέξεων είναι τόσο μεγάλη που δεν είναι μετρήσιμη. Αλλά τον 19ο αιώνα κάποιοι Γάλλοι λόγιοι ξεσήκωσαν τον κόσμο ότι τα γαλλικά θα αλλοιωθούν από τα ιταλικά επειδή ο ιταλικός τρόπος ζωής ήταν της μόδας. Το επιχείρημά τους μάλιστα ήταν ότι τα γαλλικά είναι ανώτερα από τα ιταλικά, επειδή έχουν περισσότερες ελληνικές λέξεις! Αξίζει, πάντως, να πούμε ότι και σήμερα γίνονται γλωσσικές ανταλλαγές. Στην αργκό των σημερινών νέων στη Γαλλία, η λέξη super έχει αντικατασταθεί από την ελληνική hyper, που τη χρησιμοποιούν κατά κόρον σαν πρώτο συνθετικό. Λ.χ. Je suis hypercontent, που σημαίνει είμαι πολύ ευχαριστημένος».

Αλλά και τα γαλλικά έχουν λέξεις με άγνωστη προέλευση. «Τέτοια είναι η λέξη "rose", το τριαντάφυλλο», λέει. «Μάλλον είναι δάνειο από παλαιότερο γλωσσικό σύστημα, ενδεχομένως το σημιτικό, που δεν ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια. Υπάρχει ένα λεξικό που έχει όλες τις κοινές λέξεις των γλωσσών ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, από τα σανσκριτικά μέχρι τα αγγλικά. Ένας γλωσσολόγος τον 18ο αιώνα έγραψε και ποιηματάκι στα "ινδοευρωπαϊκά". Εκεί πιθανόν να υπάρχουν ρίζες από τις πρώτες λέξεις της ανθρωπότητας. Πάντως σε όλες τις γλώσσες, οι πιο παλιές λέξεις είναι συνήθως τοπωνύμια και ονόματα ποταμών και βουνών».

«Αντιγόνη» στη νοηματική γλώσσα

Στην προσπάθειά του να κατανοήσει βαθύτερα το εκφραστικό όργανο του ανθρώπου, ο Βασίλης Αλεξάκης συνάντησε και μια κωφάλαλη ηθοποιό που έχει πάρει βραβείο Σεζάρ στην ερμηνεία, την Εμανιέλ Λαμπορί. «Έχει σχολή θεάτρου που παίζει στη γλώσσα των κωφαλάλων. Έχει παίξει "Αντιγόνη" στην Αβινιόν στη νοηματική γλώσσα!», λέει ο Έλληνας συγγραφέας που στην έρευνά του ενδιαφέρθηκε και για τον τρόπο αυτό έκφρασης, χωρίς λέξεις.

«Οι άνθρωποι αυτοί στην πραγματικότητα είναι μόνο κουφοί και όχι κωφάλαλοι. Δεν μπορούν να μιλήσουν μόνο και μόνο επειδή δεν έχουν ακούσει ποτέ κάποιον να μιλάει. Δεν είναι δηλαδή μουγκοί, απλώς δεν μπορούν να ακούσουν ούτε τον εαυτό τους. Κάτι δηλωτικό τού τι σημαίνει γλώσσα και έκφραση είναι ότι οι κωφάλαλοι όταν ονειρεύονται στον ύπνο τους, κουνούν τα χέρια τους όπως οι άλλοι άνθρωποι παραμιλούν».

Μέσα στα πολλά αξιοσημείωτα που είδε πρόσφατα ο Βασίλης Αλεξάκης, είναι και ένας καθολικός παπάς που κάνει λειτουργία στη νοηματική γλώσσα. «Το εκπληκτικότερο όμως είναι ότι συνοδεύεται από χορωδία κωφαλάλων!», μας λέει. «Είναι μια ομάδα ανθρώπων που κάνουν όλοι μαζί τις ίδιες κινήσεις, λέγοντας τον ψαλμό. Χρειάζεται περίπου ο ίδιος συγχρονισμός που υπήρχε και στον αρχαίο χορό».