Μεγάλοι χάρτινοι έρωτες

Το πάθος, τα πάθη, οι αδυναμίες και οι διαστροφές των απανταχού βιβλιοφίλων

Του Γιωργου Καλπαδακη, Η Καθημερινή, 25/01/2009

Umberto Eco Αναμνήσεις επί χάρτου. Κείμενα για τη βιβλιοφιλία. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σελ. 280

Αποκρινόμενος σε ερώτημα σχετικά με τους λόγους για τους οποίους διαβάζουμε, ο Χάρολντ Μπλουμ απορρίπτει την εικόνα του συνεσταλμένου βιβλιοσκώληκα που προτιμά την υφή της σελίδας από τη θερμότητα της ανθρώπινης επαφής. Αντίθετα, ο Μπλουμ ανάγει το τελετουργικό της ανάγνωσης σε μια βαθύτερη ανάγκη: «Μα, εκείνο που μας ωθεί να διαβάζουμε είναι το ανέφικτο του να γνωρίσουμε όλους τους ανθρώπους στον κόσμο». Ενα παρόμοιο μήνυμα επιχειρεί να μας μεταδώσει και ο Εκο. Ενας άνθρωπος που αξιοποιεί τη «φυτική μνήμη» των βιβλίων αξίζει όσο χίλιοι, καθότι εμπλουτίζει την υποκειμενικότητά του με ισάριθμα βιώματα προσώπων που μπορεί να χάθηκαν πριν από αιώνες.

• Η τυπολογία μιας λατρείας

Ο πολύγλωσσος φιλόσοφος, δοκιμιογράφος και καθηγητής σημειολογίας αποτελεί υπόδειγμα του αναγεννησιακού ανθρώπου, που πλέον ψυχορραγεί, τραυματισμένος από τη συμμόρφωση στα αντιπνευματικά κελεύσματα του κυρίαρχου τεχνοκρατικού ιδεώδους. Μας μεταφέρει πέρα από τα όρια μιας στενόκαρδης αντίληψης, για την οποία το βιβλίο μετατρέπεται σε χρηστική μονάδα εξαγοράσιμης μνήμης. Μιας αντίληψης που εξαγριώνει τον Εκο, ειδικά όταν κάποιος τον ρωτάει πότε πρόλαβε να διαβάσει και τους σαράντα χιλιάδες τόμους που κοσμούν τη βιβλιοθήκη του. Τα αίτια για την οργή του συγγραφέα δεν είναι άμεσα κατανοητά, αλλά μάς αποκαλύπτονται βαθμιαία, καθώς πλοηγούμαστε μέσα από παραστατικές εικόνες της ευφροσύνης του βιβλιόφιλου, όταν αντικρίζει τα μοναδικά ψεγάδια σε ένα αντίτυπο της Υπνερωτομαχίας Πολυφίλου. Της διαστροφής του βιβλιομανούς, που φρουρεί ζηλότυπα το πιο σπάνιο βιβλίο του κόσμου, ξεφυλλίζοντάς το τις νύχτες μακριά από φθονερά βλέμματα. Της παγερής αδιαφορίας του συλλέκτη αναγεννησιακών βιβλίων αρχιτεκτονικής, μπροστά σε ανεκτίμητα φυλλάδια Ροδοσταύρων του 17ου αιώνα. Της βιβλιοκλαστικής γραφειοκρατικής μηχανής, που από αμέλεια ή απλά έλλειψη πόρων ανέχεται τη φθορά και την καταστροφή πολύτιμων συγγραμμάτων. Ή ακόμα, της μονομανούς μεθοδικότητας του βιβλιολάτρη, που για την ομορφιά ενός βιβλίου είναι έτοιμος «για κάθε ποταπή πράξη».

• Βιβλιοφιλίας αναγνώσματα

Σκιαγραφώντας όλο το φάσμα των χαρακτηρολογικών γνωρισμάτων του βιβλιόφιλου, ακολούθως ο Εκο απευθύνεται στους ήδη μυημένους ή τουλάχιστον ωθεί τους νεοφώτιστους σε απρόσμενα απόκρημνες ατραπούς. Την ήρεμη πίστη του βιβλιόφιλου ο οποίος εκθέτει, αγκαλιάζοντάς τες όλες τις εκφάνσεις της λατρείας του, διαδέχεται η θέρμη του προσηλυτισμένου, μια ορμητική δύναμη που διεισδύει με ενάργεια σε παραγνωρισμένα έργα, όπως τα μεσαιωνικά νησολόγια και τα πονήματα του γοητευτικού πολυπράγμονος Αθανάσιου Κίρχερ (κομπάρσου στο Νησί της Προηγούμενης Ημέρας)· στην εκδοτική ιστορία του αινιγματικά ατελούς Αμφιθεάτρου της Αιώνιας Σοφίας του Χάινριχ Κούνραθ· στο έργο-παρωδία του Τεμισέλ ντε Σεν-Ιασάντ, που ανάγει σε ανυπέρβλητο αριστούργημα ένα ασήμαντο λαϊκό τραγουδάκι· αλλά και στη μνημειώδη Πατρολογία του Ζακ-Πολ Μιν, που η ίδια δεν αποτελεί παρά την κορυφή του παγόβουνου από το συνολικό θεολογικό έργο του πολυγραφότατου αββά – «ενός ιδιοφυούς απατεώνα, ευεργέτη των γραμμάτων και του εαυτού του».

Εάν με τις μονογραφίες αυτές καλούμαστε να αφεθούμε στη συγκίνηση ενός βιβλιόφιλου, καθώς μας κατευθύνει μέσα από τα δύσβατα μονοπάτια της λατρείας του, πάντως σύντομα μεταφερόμαστε σε πιο εξωτικά τοπία. Αντικρίζουμε φευγαλέες εικόνες από καταξιωμένους δημιουργούς αλλόκοτων έργων, και ψυχοπαθολογικούς συγγραφείς λογικοφανών συγγραμμάτων, με αξιοπερίεργα θέματα όπως οι θεωρίες της Κοίλης Γης και άλλες παραληρηματικές αστρονομίες, η νεκροφαγία, τα μειονεκτήματα της οδοντογλυφίδας, η κατωτερότητα των περιττωμάτων που παράγουν οι Γερμανοί σε σχέση με τους Γάλλους (προϊόν «στρατευμένης» επιστήμης του 1915), η θεολογία των σιδηροδρόμων, η κοινωνική αξιοποίηση των δολοφόνων, και η πιθανότητα κατάργησης του θανάτου. Καταρτίζοντας καταλόγους από παράλογα έργα, χειμαρρώδεις παρεμβάσεις ακατάληπτων συγγραφέων, και βεβιασμένες κρίσεις πάνω σε αριστουργήματα της τέχνης, ο Εκο μας προσκαλεί να γευτούμε τη «γοητεία της ασυναρτησίας», χρησιμοποιώντας μια τεχνική που αξιοποιήθηκε εκτενώς από τον Χ. Λ. Μπόρχες.

• Η μαγεία της φυτικής μνήμης

Καθώς απομακρυνόμαστε από τη βιβλιοφιλική παλέτα που ο Εκο έχει φιλοτεχνήσει, διακρίνουμε ότι οι κατά τα άλλα ετερόμορφες ψηφίδες του μωσαϊκού δεν σχηματίζουν το περίγραμμα μιας ιδιόμορφης λατρείας, ούτε προσφέρουν ένα συμπίλημα από σκόρπια δοκίμια και ομιλίες για τη βιβλιοφιλία. Πιο ουσιαστικά, καταφέρνουν να αναδείξουν το βιβλίο ως μέσο ικανοποίησης της βαθύτερης ανάγκης για ανθρώπινη επαφή. Επιπλέον, η «φυτική μνήμη» που προσφέρουν τα βιβλία διαφοροποιείται από τα «ασώματα» κείμενα που εκτίθενται σωρηδόν στο «μουντό αχανές πέλαγος» του Διαδικτύου για άμεση κατανάλωση, αφού για τον Εκο «δεν υπάρχει μεγαλύτερη σιωπή από τον απόλυτο θόρυβο».

Εκκινώντας από την ίδια βασική αρχή με τον Μπόρχες, που δήλωνε πρώτα αναγνώστης και ύστερα συγγραφέας, ο Εκο φαίνεται πρόθυμος να θρυμματίσει κάθε ίχνος από το γυάλινο πύργο στον οποίον βολικά η παράδοση εξοστρακίζει τον βιβλιόφιλο. Με τη διττή ιδιότητα του συγγραφέα και του λάτρη του βιβλίου, ο Εκο υπογραμμίζει πάνω απ’ όλα το μυστηριακό στοιχείο στην ανάγνωση, παρομοιάζοντας τη λαχτάρα του βιβλιόφιλου με την ερωτική επιθυμία. Μας παροτρύνει τελικώς να εδραιώσουμε «ερωτικές σχέσεις με τα βιβλία της ζωής μας», αφού, «αν το καταφέρουμε, σημαίνει ότι πρόκειται για βιβλία που προσφέρονται για μια ευρεία διερεύνηση, σε σημείο που με κάθε ανάγνωση μάς αποκαλύπτουν κάτι διαφορετικό»