«Ο ουρανός μοιράζεται πρώτος πρώτος»

• Από τη Σταυρούλα Γ. Τσούπρου

• Christa Wolf: Μοιρασμένος ουρανός, μτφρ., εισαγωγή και σχόλια: Κυριακή Χρυσομάλλη-Henrich, εκδ. University Studio Press, σ. 300, 15 ευρώ

Στην Κρίστα Βολφ, πολυβραβευμένη και πολυμεταφρασμένη πεζογράφο της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς της νεότερης γερμανικής λογοτεχνίας, συνοδοιπόρο των Γκίντερ Γκρας, Ζίγκφριντ Λεντς, Μάρτιν Βάλζερ, Χανς Μάγκνους Εντσενσμπεργκερ, της οποίας το πρωτόλειο μυθιστόρημα παρουσιάζουμε εδώ, ανήκει η πιο προσωπική από τις σχετικές με την ιστορική συνέχεια των δύο Γερμανιών μετά τη ναζιστική περίοδο μαρτυρίες του αυτοβιογραφικού χώρου, στην οποία επιπλέον διαφαίνεται κάτι πολύ «σύγχρονο»: η πολιτική απογοήτευση, η οποία είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα απ' ό,τι πίστευαν στη Δύση· ο λόγος εδώ για τα 41 χρονογραφήματα με τον τίτλο Μια μέρα τον χρόνο, τα οποία εξέδωσε η Βολφ το 2001 και τα οποία, θα έλεγε κανείς, πως κρατούν την άκρη του νήματος του ανά χείρας βιβλίου. Δεν είναι τυχαίος ο χαρακτηρισμός τής Βολφ ως «ηθικής αυθεντίας», άμεσα συνδεδεμένος με τη συνειδητή αντιπαράθεσή της με το παρελθόν και την εξ αυτής αποκάλυψη της αλήθειας, στάση στην οποία έμελλε να «συμπεριληφθεί» και η άδικη εκστρατεία εναντίον της, μετά την επανένωση των δύο Γερμανιών· αυτή η εκστρατεία, ωστόσο, έληξε άδοξα, εφόσον τελικά αποκαταστάθηκε η δημόσια εικόνα της συγγραφέως.

Για το πολύ σημαντικό έργο τής Κρίστα Βολφ (το οποίο εκτείνεται σε τουλάχιστον 25 αυτοτελείς τόμους και σε ποικίλα λογοτεχνικά είδη) υπάρχει, βεβαίως, πλούσια βιβλιογραφία, στην οποία παραπέμπουν αλλά και την οποία πλουτίζουν τόσο η σύντομη αναδρομή στο όψιμο έργο της συγγραφέως από την Εύη Πετροπούλου στο τεύχος 496, Μάιος 2009, του Διαβάζω (Αφιέρωμα στη Σύγχρονη γερμανική λογοτεχνία) όσο και, κυρίως, το τεύχος 131 του περιοδικού Πόρφυρας (Απρίλιος - Ιούνιος 2009), όπου υπάρχει ένα εκτενές αφιέρωμα στην Κρίστα Βολφ με μελετήματα της Κυριακής Χρυσομάλλη-Henrich, της Ελένης Γεωργοπούλου, του Θεοδόση Πυλαρινού, της Σωτηρίας Σταυρακοπούλου, του Γιώργου Ποιμενίδη. Στο παρόν άρθρο, πάντως, είμαστε αναγκασμένοι ή, από μία άλλη πλευρά, έχουμε το προνόμιο να περιοριστούμε στο ανά χείρας πρωτόλειο κείμενό της, όπου προδιαγράφονται, βεβαίως, πολλά για τη μελλοντική της πορεία αλλά και υπάρχουν κάποια επιμέρους στοιχεία στα οποία μπορούμε τώρα να δώσουμε μεγαλύτερη προσοχή.

Ο Μοιρασμένος ουρανός (τίτλος με σαφή αναφορά στο τείχος του Βερολίνου, αλλά, στην πραγματικότητα, προερχόμενος από ένα ποίημα του Πολ Ελιάρ) περιέχει, έστω υποδηλωτικά, τις συντεταγμένες εκείνες που καθορίζουν το έργο τής Βολφ ως ανατολικογερμανίδας συγγραφέως: ανασυνδέει, δηλαδή, με νεωτερικό, όμως, τρόπο, την παράδοση της ρεαλιστικής λογοτεχνίας με το σοσιαλιστικό πολιτιστικό μοντέλο μέσα από μια ευδιάκριτη θηλυκή-φεμινιστική προοπτική. Πριν αναφερθούμε ειδικότερα στον «νεωτερικό» τρόπο, θα πρέπει, πάντως, να πούμε ότι η Βολφ δεν υπάκουσε (και αυτή η ανυπακοή δεν ήταν χωρίς κόστος) σε όλες τις οδηγίες τού σοσιαλιστικού ρεαλιστικού δόγματος, με αποτέλεσμα να μη μορφοποιήσει τα υποδειγματικά εκείνα πρότυπα ηρώων που θα προσφέρονταν για ταύτιση στον απλό ή άπειρο αναγνώστη. Ετσι, ο Μάνφρεντ Χέρφουρτ, ο ένας πόλος του ερωτικού ζευγαριού που βρίσκεται στο κέντρο της ιστορίας, ο οποίος, όπως και η συγγραφέας, ανατράφηκε μέσα στο περιβάλλον του εθνικοσοσιαλισμού, κατέληξε ένας χαρακτήρας βαθιά πληγωμένος και, τελικά, αδιάφορος, ψυχρός, κυνικός και δύσπιστος, αντιστεκόμενος σε οποιαδήποτε καινούρια πίστη καθώς και στην ενσωμάτωση σε οποιαδήποτε συλλογική συνείδηση. Οσο για τα «ανατρεπτικά» νεωτερικά υφολογικά στοιχεία τής Βολφ, τώρα, με τα οποία απευθύνεται, τελικά, ήδη από το πρώτο της μυθιστόρημα, σε έναν επαρκή αναγνώστη, αυτά εντοπίζονται στη διάνθιση της τριτοπρόσωπης αφήγησης με πρωτοπρόσωπες εκφορές και στη συνακόλουθη εναλλαγή της προοπτικής, στη ρέουσα αφήγηση που ενσωματώνει ευθύ και πλάγιο λόγο, καθώς και στη συνεχή χρονική μετατόπιση από το παρόν στο παρελθόν και αντίστροφα. Επιπλέον, από ειδολογικής απόψεως, η Βολφ εισάγει στο κλασικό, ρεαλιστικό «μυθιστόρημα διαμόρφωσης και εξέλιξης» - συμπεριλαμβανομένης και της σοσιαλιστικής ρεαλιστικής παραλλαγής του - έναν καινούριο παράγοντα: ενώ η διαδρομή και η ενσωμάτωση στην κοινωνία αφορούσε συνήθως ένα αρσενικό υποκείμενο, αυτό το τελευταίο αντικαθίσταται τώρα από μια γυναικεία μορφή. Η δεκαεννιάχρονη Ρίτα, μάλιστα, συγκεντρώνει ως μυθιστορηματική παρουσία μία σειρά από αλληγορικούς ή κυριολεκτικούς κατοπτρισμούς. Κατ' αρχάς, παραπέμπει στην κατάσταση των γυναικών συγγραφέων στη λογοτεχνική σκηνή της Ανατολικής Γερμανίας. Κατά δεύτερον, ερμηνεύει τη δυνατότητα που παρέχεται σε μια γυναίκα, που ζει σε ανδροκρατούμενη κοινωνία, για προσωπική εξέλιξη και συμμετοχή στις κοινωνικές διαδικασίες. Επιπλέον, η ίδια αυτή νεαρή γυναίκα επιφορτίζεται με την επιλογή μεταξύ δύο εντελώς διαφορετικών κοινωνικών μοντέλων, επιλογή στην οποία η έννοια «πατρίδα» αποκτά μία ποιότητα απομακρυσμένη από ιδεολογικοποιήσεις. Τέλος, η ίαση της Ρίτας μπορεί να θεωρηθεί τόσο προσαρμογή όσο και εξέλιξη από τη «γυναικεία» ευαισθησία και τον αυθορμητισμό προς τη σοσιαλιστική συνείδηση και ενσωμάτωση στον «ανδρικό» κόσμο, όπου, όμως, τα αισθήματα απώλειας και θλίψης δεν εξαφανίζονται αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν στο υποσυνείδητο, σηματοδοτώντας έτσι και την κατοπινή πολεμική στάση τής Βολφ απέναντι στα ζητήματα ισότητας των δύο φύλων... ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

• ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 5 Φεβρουαρίου 2010