Είναι τα βιβλία άνθρωποι;

• Το (α)νόστιμον ήμαρ των προσωκρατικών φιλοσόφων

• Από τον Αλέξανδρο Ασωνίτη

Ενα καίριο ζήτημα της θεωρίας της γραφής είναι το πόσα τμήματα απ' την ανθρώπινη υπόσταση συγκεντρώνει και περιλαμβάνει ένα βιβλίο, και σε ποιο βαθμό μπορεί να υποκαταστήσει τη φυσική παρουσία ενός ανθρώπου.

Γνωρίζοντας ότι η φυσική παρουσία είναι το παν, αλλά όχι το άπαν, οι άνθρωποι διασχίζουμε ένα απειροελάχιστο τμήμα του «ιστορικού» χρόνου με το σώμα μας (την περηφάνια της ύπαρξής μας) και ύστερα, η παρουσία των πιο ικανών και τυχερών από μας αντικαθίσταται και δηλώνεται απ' το αποτύπωμα, το έργο καθενός. Αλλά στην προοπτική του «ιστορικού» χρόνου το άυλο γίνεται υλικό, τόσο ανθεκτικό μάλιστα, που ο γρανίτης και το ατσάλι μοιάζουν πλαστελίνη μπροστά του. Πρόκειται για τη φυσική αθανασία, τη «φήμη» και τη «δόξα», που απεκδυόμενες και απορρίπτοντας δεισιδαιμονίες, αφέλειες και απειλές, αναδημιουργούν τον άνθρωπο, ανυσυστήνουν την ύπαρξη, διαιωνίζουν την παρουσία. Επομένως, τα βιβλία (το αίτιο της δόξας, εν προκειμένω) είναι άνθρωποι με σάρκα και οστά, και οι σκέψεις που περιέχουν αποτελούν τμήματα της υλικής-φυσικής ανθρώπινης υπόστασης. Πώς υποδεχόμαστε λοιπόν τα αρχαία βιβλία όταν εκδίδονται, δηλαδή τους ανθρώπους που ξαναζωντανεμένοι μάς χτυπάνε την πόρτα;

Την ανοίγουμε διάπλατα, ειδικά όταν πρόκειται για ανθρώπους σπουδαίους, που τα έργα και οι σκέψεις τους, ισοδύναμα με την ανάσα και τη χειραψία τους, διαπερνούν την Ιστορία καθορίζοντας εν πολλοίς (χωρίς ευτυχώς να είναι, ποτέ, καθεστωτικές) την πορεία του ανθρώπινου πνεύματος και πολιτισμού. Απ' το 2002 και μετά, δεχόμαστε την επίσκεψη των πιο σημαντικών προσώπων της Ιστορίας, κατά τη γνώμη μου, των «προσωκρατικών» φιλοσόφων, που ξεκαθάρισαν μια για πάντα όλα τα βασικά φιλοσοφικά ζητήματα, φοβάμαι όμως πως εμείς, όχι μόνο δεν ανοίξαμε τις πόρτες μας, αλλά κλείσαμε και τ' αυτιά μας.

Ποιοι είναι, και τι είναι οι «προσωκρατικοί» φιλόσοφοι; Με τον καλοπροαίρετο, αλλά προσβλητικό, σύγχρονο αυτόν όρο, «προσωκρατικοί» ονομάζονται όλοι οι Ελληνες φιλόσοφοι μέχρι τον Σωκράτη, η φιλοσοφία του οποίου δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τις απόψεις όλων των προηγούμενων φιλοσόφων, που επίσης καλούνται: υλιστές, υλοζωιστές, φυσικοί κ.λπ. και διατυπώνουν την πιο διαυγή και σκληρή άποψη της ελληνικής αρχαιότητας για το Σύμπαν, τους θεούς, τον άνθρωπο, τον θάνατο. Είναι οι περίφημοι ίωνες και μεγαλοελλαδίτες φιλόσοφοι, αφού κατά αξιομνημόνευτο τρόπο η κεφαλαιώδης ελληνική σκέψη ανθεί πρωτίστως στις αποικίες παρά στην κυρίως Ελλάδα (με πολλές εξαιρέσεις, όπως ο Σπαρτιάτης Αλκμάν, ο Ελευσίνιος Μουσαίος, ο Θρακιώτης Λεύκιππος, ο Σαμιώτης Πυθαγόρας κ.ά).

Οι αρχές της κοσμοθεωρίας τους, αν μπορούμε να τις συνοψίσουμε, και παρά τις σοβαρές, επιμέρους, διαφοροποιήσεις των σημαντικότερων προσωκρατικών, ήταν ότι ο κόσμος δεν έιναι δημιούργημα κανενός θεού αλλά συνέπεια των διεργασιών της φύσεως (Ηράκλειτος, απόσ. 30 Β, Δημόκριτος, 39 Α), ότι δεν υπάρχει καλό και κακό, ότι το Σύμπαν και η ζωή αποτελούν κόσμημα, εξού και το «κόσμος», ότι ο άνθρωπος πρόερχεται από το νερό (Θαλής, Αναξίμανδρος) και είναι θνητός, δεν ανασταίνεται. Θεωρίες, στον αντίποδα του χριστιανικού δόγματος περί θεϊκής, αφύσικης παντοδυναμίας, οι οποίες έθεσαν τις βάσεις της επιστήμης αλλά και της δημοκρατίας σε φιλοσοφικό και πολιτικό-πρακτικό επίπεδο: Ο Ηράκλειτος ήταν αρχοντικής οικογενείας, αλλά παραχώρησε τα προνόμιά του στον αδελφό του και έπεισε έναν τύραννο ονόματι Μελαγκόμα να παραιτηθεί, ο Εμπεδοκλής ήταν επίσης αρχοντικής οικογενείας, αλλά παραιτήθηκε και ίδρυσε το δημοκρατικό κόμμα του Ακράγαντα, ο Ζήνωνας, με τις υπερμοντέρνες θεωρίες του κατά της κινήσεως, ηγήθηκε κινήματος εναντίον τυράννου της Ελέας, στην Κάτω Ιταλία, απέτυχε όμως, όπως ο Παναγούλης, και τον δολοφόνησαν... ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

• ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 5 Φεβρουαρίου 2010