ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΕΛΟΣ: 1924 - 2010 Μοναχικός, ασυμβίβαστος και πέραν των ιδεολογιών

Ηράκλειτος, Χέγκελ, Μαρξ, Χέλντερλιν, Ρεμπό, Νίτσε, Φρόιντ και Χάιντεγκερ. Με αυτή τη σειρά ανέφερε ο στοχαστής Κώστας Αξελός τα ονόματα από τον χώρο της φιλοσοφίας, της διανόησης και της λογοτεχνίας που επηρέασαν τη σκέψη του. Οσοι τον γνώρισαν από κοντά, μιλούσαν για έναν μοναχικό «λύκο», ο οποίος χαιρόταν να είναι ελεύθερος από συμβάσεις.

Ο κορυφαίος Ελληνας και οικουμενικός φιλόσοφος πέθανε στο Παρίσι στα 86 του χρόνια

Φύσει και θέσει αντισυμβατικός, ενώ δίδαξε από το 1962 ώς το 1973 στη Σορβόνη, δεν πήρε ποτέ θέση καθηγητή. Οπως έλεγε ο ίδιος, «το πανεπιστήμιο δεν είναι ο χώρος της ριζικής σκέψης».

Πάντα όμως παρέμενε ένας μεγάλος ερωτικός: με τη δημοσιογράφο, πρώην ευρωβουλευτή και μεταφράστρια στα ελληνικά των έργων του, Κατερίνα Δασκαλάκη είχε μια σχέση αγάπης και αφοσίωσης που κράτησε περί τα τριάντα χρόνια.

Ο Κώστας Αξελός, ένας μεγάλος Ελληνας και μεγάλη διεθνής προσωπικότητα, πέθανε χθες σε ηλικία 86 ετών από φυσικά αίτια. Η κηδεία του θα γίνει την ερχόμενη Πέμπτη, στις 2.30 το μεσημέρι, στο κοιμητήριο Μονπαρνάς του Παρισιού. Τελευταία του δημόσια εμφάνιση στην Ελλάδα έγινε τον περασμένο Μάρτιο, όταν αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου.

Τον Απρίλιο του 2000 είχε πάρει την ίδια τιμητική διάκριση από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Ηρακλείτειος φιλόσοφος

Το στίγμα του «ηρακλείτειου φιλοσόφου» τού το έχει δώσει ο μελετητής Πιερ Νομπέρ: «Προβλέπει ένα μέλλον τεχνο-γραφειοκρατικό και καπιταλο-σοσιαλιστικό, το οποίο θα είναι η μοίρα όλου του πλανήτη. Βλέπει σ' αυτό το γίγνεσθαι -σ' αυτό το μέλλον- έναν αστερισμό του παιχνιδιού του κόσμου, έναν αστερισμό της παγκόσμιας περιπλάνησης. Απαισιοδοξία; Προκλητικό, με κάθε έννοια του όρου, το διάβημα αυτό απογυμνώνει».

Γεννήθηκε στους κόλπους μεγαλοαστικής οικογένειας των Αθηνών, στις 26 Ιουνίου 1924. Για τα παιδικά του χρόνια έγραφε η παιδική του φίλη, Λίζα Πετρίδη:

«Είχα πάντα μια "φιλία" (με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξεως) και μια συγκίνηση για τον Κώστα, εξαιτίας των παιχνιδιών του Ζαππείου. Συγχρόνως, όμως, κι ένα φόβο. Φόβο γιατί αυτό το ζωηρό παιδάκι, με το ευκίνητο σώμα και τα λαμπερά μάτια, έγινε ένα αγοράκι κι ένας έφηβος πολύ επιθετικός. Οχι με την τρέχουσα σημασία της λέξεως. Αλλά μπορούσε να κάνει ή να πει κάτι το τόσο αναπάντεχο, απρόοπτο ή παράλογο, που να μην ξέρεις από πού σου έρχεται».

Τελείωσε ελληνικό γυμνάσιο, ενώ παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα γαλλικών και γερμανικών στο Γαλλικό Ινστιστούτο και στη Γερμανική Σχολή. Γράφτηκε στη Νομική, αλλά ο δεύτερος μεγάλος πόλεμος δεν τον άφησε να την τελειώσει. Από τα δεκαεπτά μέχρι τα είκοσι ένα του χρόνια πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, από τις τάξεις του ΚΚΕ, ως οργανωτής, δημοσιογράφος και θεωρητικός του κομμουνιστικού κινήματος (1941-1945).

Θυμόταν για την περίοδο αυτή: «Το ΚΚΕ μού είχε αναθέσει μια αποστολή. Να επηρεάσω τον Κορνήλιο Καστοριάδη, ο οποίος ανήκε στους τροτσκιστές. Τη μοναδική φορά που συναντηθήκαμε καταλάβαμε ότι και ο Καστοριάδης είχε την αντίστοιχη εντολή. Να φέρει εμένα στις τάξεις των τροτσκιστών».

Γρήγορα βρέθηκε ανάμεσα στις συμπληγάδες της διαγραφής του από το Κομμουνιστικό Κόμμα και του κυνηγητού του από το κράτος της Δεξιάς, που τον καταδίκασε ερήμην σε θάνατο. Μαζί με άλλους εκατό διανοούμενους κατέφυγε με το καράβι «Ματαρόα» στο Παρίσι. Από τα τέλη του 1945 ώς το τέλος της ζωής του εκεί έζησε. Εγινε η πόλη-μοίρα του.

Σπούδασε φιλοσοφία στη Σορβόνη και αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, εργάστηκε ως ερευνητής στο Φιλοσοφικό Τμήμα του CNRS και εκπόνησε στην Ecole Pratique des Hautes Etudes (ώς το 1959) δύο διδακτορικές διατριβές: «Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία» και «Ο Μαρξ, στοχαστής της τεχνικής».

Καταλυτική ήταν η συμμετοχή του στο περιοδικό «Arguments» («Επιχειρήματα») και η διεύθυνση, από το 1960, της ομώνυμης σειράς στον εκδοτικό οίκο «Les Editions de Minuit». Σ' αυτήν βρήκαν στέγη η φιλοσοφική σκέψη, η πολιτική, η ψυχολογία, η ψυχιατρική, η γλώσσα, η ιστορία, οι τέχνες.

Το πρώτο έργο του κυκλοφόρησε στα ελληνικά, από τις εκδόσεις «Παπαζήση», το 1953: ήταν οι «Φιλοσοφικές δοκιμές». Το μεγαλύτερο μέρος τού έργου του απλώθηκε σε τρεις τριλογίες, όπως τις χαρακτήριζε: «Το ξετύλιγμα της περιπλάνησης» (1961-1964), «Το ξετύλιγμα του παιχνιδιού» (1969-1970), «Το ξετύλιγμα μιας αναζήτησης» (1969-1979). Μείζονες καταθέσεις του θεωρούνται η «Ανοιχτή Συστημική» (1984) και οι «Μεταμορφώσεις» (1991). *

• vs Σαρτρ

• Πασίγνωστη η διένεξή του με τον Σαρτρ, τον οποίο εγκαλούσε για μη πρωτότυπη σκέψη. Ο Σαρτρ με τη σειρά του τον κατηγορούσε επειδή είχε εγκαταλείψει τον κομμουνισμό.

«Μας έμαθε να μη φοβόμαστε...»

«Ο Κώστας Αξελός υπήρξε ένας τολμηρός στοχαστής, ανήσυχος δημιουργός και μαχητής ιδεών, ανοίγοντας νέα μονοπάτια στην κατανόηση του κόσμου.

Εμπνευσμένος δάσκαλος, δίδαξε με το ήθος και την ακεραιότητά του να μη φοβόμαστε πνευματικές συγκρούσεις, ακόμα και με τον εαυτό μας». Τη μεστή δήλωση έκανε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κάρολος Παπούλιας, σε συλλυπητήριο τηλεγράφημά του, χθες, προς τους οικείους του Αξελού.

Δήλωση για τον θάνατο του Ελληνα στοχαστή, έκανε, όμως και ο πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου, αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι «με το πλούσιο έργο του, έφερε τη σύγχρονη ελληνική σκέψη στις κορυφές του παγκόσμιου πολιτισμού. Το έργο αυτό, θα αποτελεί πάντα παράδειγμα και πρόκληση στην περιπέτεια της σκέψης».

«Γνήσιο διανοούμενο», με «ελεύθερη σκέψη και ασυμβίβαστο πνεύμα», χαρακτήριζε τον Κώστα Αξελό στη δική του δήλωση ο πρόεδρος της Ν.Δ. Αντώνης Σαμαράς. «Το έργο του», πρόσθετε, «φωτίζει το πνεύμα, πέρα από ιδεολογικά "τείχη" (...) Και είναι σήμερα πιο επίκαιρο από ποτέ».

Σε ανακοίνωσή του και ο Συνασπισμός εκφράζει τη θλίψη του για την απώλεια του Αξελού και τη βεβαιότητα ότι το «έργο του αποτελεί παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές».

«Δεν ξεφυτρώνουν οι φιλοσοφίες σαν μάρκες σαρδέλας»

Είπε:

* «Ο άνθρωπος είναι σαν ένα παιδί που περιμένει να τού χαρίσουνε πάρα πολύ ωραία παιχνίδια κι όταν δεν μπορούν να τον ικανοποιήσουν, αρχίζει να κλαίει, να παραπονιέται, να ζητάει κατανόηση, τρυφερότητα».

* «Ο σημερινός κόσμος όταν εκφράζεται πολιτικά θα έπρεπε να αποκλείει όλες τις δικτατορικές μορφές, λαϊκού είτε θρησκευτικού τύπου, και τις ολιγαρχίες -γιατί ό,τι ονομάζουμε σήμερα δημοκρατίες είναι ένα σύνολο από ολιγαρχίες».

* «Οι Ελληνες θα 'πρεπε να σκεφτούν την Ελλάδα πολύ βαθύτερα, να τη ζήσουν βαθύτερα και να μην αρκούνται στο κύλισμα της ζωής».

* «Νέες φιλοσοφίες δεν υπάρχουν. Δεν ξεφυτρώνει κάθε εφτά χρόνια μια νέα φιλοσοφία σαν μια νέα μάρκα σαρδέλας».

* «Η σκέψη που προσπαθώ να ξετυλίξω στέκεται πέρα από την αισιοδοξία και την απαισιοδοξία, τις ελπίδες και την απελπισία, τη χαρά και τη λύπη».

* «Ακούω Μπαχ, Μότσαρτ ή ένα απλό λαϊκό τραγούδι ή ένα κομμάτι τζαζ. Η μουσική δεν παριστάνει δρώμενα, δεν δείχνει τίποτα, ούτε το καλό ούτε το κακό, γιατί είναι μία από τις γνησιότερες εκφράσεις του κόσμου τού ίδιου».

Από συνεντεύξεις στη Σίσσυ Αλωνιστιώτου και στον Βασίλη Κ. Καλαμαρά.

Βιβλία του στα ελληνικά

«Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία», «Γράμματα σ' ένα νέο στοχαστή» («Εξάντας») «Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής» («Καστανιώτης»), «Προς την πλανητική σκέψη», «Για μια προβληματική ηθική», «Ανοιχτή συστηματική», «Μεταμορφώσεις», «Αυτή η διερώτηση», «Αινιγματικές απαντήσεις» («Εστία»), «Γιατί σκεφτόμαστε;

Τι να πράξουμε;», «Αυτοβιογραφικές σημειώσεις», «Η εποχή και το ύπατο διακύβευμα», «Το άνοιγμα στο επερχόμενο και Το αίνιγμα της τέχνης. [Επιτομή δύο διαλέξεων]» («Νεφέλη», 2009).

Το τελευταίο του βιβλίο, «Αυτό που έρχεται», θα κυκλοφορήσει από την «Εστία».

• Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ, Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 5 Φεβρουαρίου 2010