Mr and Mrs Γιάλομ

Της ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία / 7 - 03/08/2008

Υποτίθεται ότι καλοκαιριάτικα αποφεύγουμε να σκεφτόμαστε σκοτεινά θέματα. Δεν υπάρχει όμως περίπτωση: είτε φθινόπωρο είτε καλοκαίρι, είτε πρόωρα είτε με καθυστέρηση, όλοι, σε κάποια στιγμή της ζωής μας, ερχόμαστε αντιμέτωποι με τη θνητότητά μας. «Είναι τόσα πολλά αυτά που την πυροδοτούν», γράφει ο Ιρβιν Γιάλομ στον «Κήπο του Επίκουρου» (εκδ. «Αγρα»), το πιο πρόσφατο βιβλίο του: «Μια ματιά στον καθρέφτη που δείχνει το σαγόνι μας να κρεμάει, τα μαλλιά μας ν' ασπρίζουν, τους ώμους μας να καμπουριάζουν. Η παρέλαση των γενεθλίων, ιδίως όσων αφορούν στρογγυλές δεκαετίες -πενήντα, εξήντα, εβδομήντα. Η συνάντηση μ' έναν φίλο που έχεις πολύ καιρό να τον δεις και σε σοκάρει το πόσο έχει γεράσει. Οταν βλέπεις παλιές φωτογραφίες του εαυτού σου και των ανθρώπων που γέμιζαν την παιδική σου ηλικία κι είναι πια από καιρό νεκροί. Μια συνάντηση με τον Κύριο Θάνατο σ' ένα όνειρο...»

Τι νιώθει κανείς όταν έχει μια τέτοια εμπειρία; Και τι ακριβώς μπορεί να κάνει; Ν' αναλωθεί σε μια ξέφρενη δραστηριότητα -της σεξουαλικής συμπεριλαμβανομένης -, να κάνει delete στη μνήμη του και τα όνειρά του, να παραδοθεί στην πληκτική ρουτίνα της καθημερινότητας ή μήπως να πιστέψει στα «θαύματα» της πλαστικής χειρουργικής; Ο πολυδιαβασμένος αμερικανός ψυχοθεραπευτής, ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή εκπροσώπους της υπαρξιακής σχολής στην ψυχιατρική, προτείνει να εκμεταλλευτούμε την αφύπνισή μας. Να τον γευτούμε αυτόν τον γλυκόπικρο καρπό. Κι ως θεραπευτής που έχει δουλέψει με πάρα πολλούς ανθρώπους τρομοκρατημένους από την αγωνία του θανάτου, είναι πεπεισμένος πως οι στοχασμοί του πάνω στο θέμα μπορούν να προσφέρουν σημαντική βοήθεια σ' όσους, από μόνοι τους, αδυνατούν να το χειριστούν.

• Συγκινητικές ιστορίες

Δύσκολα ζει κανείς έχοντας ολοκληρωτική συνείδηση του θανάτου, λέει ο συγγραφέας του «Οταν έκλαψε ο Νίτσε». Είναι σαν να προσπαθεί να γυρίσει τα μάτια του στον ήλιο, δεν αντέχεται για πολύ. «Staring at the sun» είναι κι ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου του που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ πριν από λίγους μήνες, αποσπώντας χαρακτηρισμούς όπως «πνευματώδες, ήπιο και απτόητο» από την κριτική. Ομως, κι ο ελληνικός του τίτλος (μετ. Ε. Ανδριτσάνου - Γ. Ζέρβας) ταιριάζει γάντι με το περιεχόμενό του. Στο πρόσωπο, άλλωστε, του Επίκουρου, πολύ περισσότερο από ό,τι σ' εκείνο του Φρόιντ ή του Γιουνγκ, ο Γιάλομ αναγνωρίζει έναν από τους βασικούς πνευματικούς του προγόνους: έναν πρωτο-υπαρξιακό ψυχοθεραπευτή που ασκούσε την «ιατρική φιλοσοφία» αναζητώντας την κατάκτηση της γαλήνης, της αταραξίας.

Τα διανοητικά πειράματα του Επίκουρου, τα προορισμένα ν' απαλύνουν το άγχος του θανάτου (όπως το επιχείρημά του περί θνητότητας και της ψυχής) διασταυρώνονται με τις ιδέες του Νίτσε («αγάπα το πεπρωμένο σου», «ό,τι δεν με σκοτώνει, με κάνει πιο δυνατό»), του Σοπενάουερ («οι αγωνίες μας προέρχονται από την έγνοια μας για τις γνώμες των άλλων») ή με αναφορές σε ταινίες όπως το «Κραυγές και ψίθυροι» του Μπέργκμαν. Κι όπως σ' όλα τα μη μυθοπλαστικά έργα του Γιάλομ, έτσι κι εδώ θα συναντήσουμε πραγματικές, συγκινητικές ιστορίες ασθενών του πλαισιωμένες με δικές του προσωπικές εξομολογήσεις, σε μια σύνθεση που ενισχύει το τόσο αναγκαίο για τις μέρες μας πνεύμα στωϊκισμού και μας προτρέπει να αγωνιζόμαστε για έναν πιο άμεσο σύνδεμό μας με τους άλλους.

«Κι εγώ παθαίνω τις κρίσεις μου», ομολογεί ο συγγραφέας, στη διάρκεια συνεδρίας μ' έναν κατά πολύ νεότερο συνάδελφό του, εντελώς μπλοκαρισμένο από τον πρόσφατο χαμό αγαπημένου του προσώπου. «Κι όσο μεγαλώνω, ο θάνατος με κάνει να ζω περισσότερο την κάθε στιγμή», συνεχίζει, «με κάνει να εκτιμώ και ν' απολαμβάνω και μόνη τη χαρά του να έχω αισθήσεις, του να είμαι ζωντανός».

Ωστόσο, ο Γιάλομ το παραδέχεται: εκείνο που τον φοβίζει πάνω απ' όλα είναι η αγωνία ότι θ' αφήσει πίσω του τη γυναίκα του, «την αδελφή ψυχή μου από τότε που ήμασταν κι οι δυο δεκαπέντε χρόνων». Για τον δικό της πόνο, πονάει. Σύμφωνος με το συμπέρασμα του Επίκουρου «όπου είναι ο θάνατος, εγώ δεν είμαι», ξέρει πως ο διακόπτης της συνείδησής του τότε θα έχει σβήσει. Και το επιχείρημα της συμμετρίας του κλασικού έλληνα φιλοσόφου παραμένει ανακουφιστικό: «Επειτα από τον θάνατο θα βρίσκομαι στην ίδια κατάσταση μη ύπαρξης όπως πριν από τη γέννησή μου».

Η Μέριλιν Γιάλομ, σύντροφος του διάσημου ψυχοθεραπευτή εδώ κι έξι σχεδόν δεκαετίες, τον «συντροφεύει» αυτές τις μέρες και στα ελληνικά βιβλιοπωλεία καθώς, ταυτόχρονα με τον «Κήπο του Επίκουρου», οι εκδόσεις «Αγρα» έδωσαν στην κυκλοφορία ένα ακόμη δικό της έργο, μετά την «Ιστορία του γυναικείου στήθους» που την περασμένη χρονιά έγινε ανάρπαστη. Ο λόγος για τη «Γέννηση της βασίλισσας του σκακιού» (μετ. Εύη Κλαδούχου). Επικεφαλής των σπουδών για τις Γυναίκες και το Φύλο στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, η Μέριλιν Γιάλομ, μέσα σε μια πενταετία αναποδογύρισε την Ευρώπη για ν' ανακαλύψει τα χαμένα κομμάτια της σκακιέρας που δείχνουν την πορεία του παιχνιδιού στη γηραιά ήπειρο και να εξερευνήσει την αλληλεπίδραση των συμβολικών βασιλισσών της τελευταίας με τις υπαρκτές βασίλισσες των πολυάριθμων βασιλικών αυλών.

Το πιο ισχυρό κομμάτι στο σκάκι, στη μορφή που το ξέρουμε σήμερα, απουσίαζε από το παιχνίδι επί πεντακόσια χρόνια... Εκεί όπου πρωτοπαίχτηκε, στην Ινδία, την Περσία και τις αραβικές περιοχές, στο τετράγωνο που στέκεται τώρα η βασίλισσα βρισκόταν ο βεζίρης. Ολες οι μορφές της σκακιέρας ήταν αρσενικές. Και μόνο αφότου οι Αραβες κατέλαβαν τη νότιο Ευρώπη τον 8ο μ.Χ αιώνα, άρχισε να εμφανίζεται η βασίλισσα, η οποία γύρω στο 1200 έκανε την παρουσία της αισθητή σ' ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη, από την Ιταλία ώς τη Νορβηγία.

• Η ιστορία του παιχνιδιού

Εμπνεόμενη από αυτήν την υποσημείωση της Ιστορίας, η Μέριλιν Γιάλομ αναζήτησε απαντήσεις σε ερωτήματα όπως τα παρακάτω: Με ποιους τρόπους η γέννηση της βασίλισσας του σκακιού απεικονίζει τη δύναμη των πραγματικών βασιλισσών και των γυναικών της άρχουσας τάξης;

Είναι τυχαίο που το συγκεκριμένο πιόνι έφτασε στο αποκορύφωμα της δύναμής του -γιατί πήρε καιρό μέχρι ν' αποκτήσει ποικιλία κινήσεων- την περίοδο διακυβέρνησης της Ισαβέλας της Καστίλης, της πιο φημισμένης ισπανίδας βασίλισσας όλων των εποχών; Σε ποιο σημείο το σκάκι συναντιέται με τη λατρεία της Παρθένου Μαρίας ή με τη λατρεία της ρομαντικής αγάπης; Και πώς έφτασε να συνδεθεί με την καλή ανατροφή και την «αβρότητα» επηρεάζοντας για αιώνες την ευρωπαϊκή κοινωνία;

Στην «Βασίλισσα του σκακιού», η Γιάλομ ξεδιπλώνει την ιστορία του παιχνιδιού αντικριστά με την ιστορία των μεσαιωνικών αυλών και τις έριδες στο εσωτερικό τους για την κατάκτηση της εξουσίας, φιλοτεχνεί πορτρέτα ισχυρών γυναικών όπως η Αικατερίνη η Μεγάλη ή η Ελισάβετ Α' της Αγγλίας, μπολιάζει την αφήγησή της με παραπομπές σε μεσαιωνικά έπη και ρομάντζα σαν το «Τριστάνος και Ιζόλδη», εντοπίζει τους συσχετισμούς ανάμεσα στο σκάκι, το σεξ και την αιμομειξία (!), και φυσικά δεν παραλείπει ν' αναφερθεί στην υποχώρηση των σκακιστριών από τη διεθνή σκηνή, επισημαίνοντας ότι «έχουν ακόμα πολύ δρόμο να κάνουν, αν θέλουν να φτάσουν ποτέ τα επίπεδα που είχαν να επιδείξουν οι αντίστοιχες παίκτριες του Μεσαίωνα».

Πλούσια εικονογραφημένη, η έκδοση συνοδεύεται κι από έναν μακρύ κατάλογο ευχαριστιών της Γιάλομ, ο οποίος καταλήγει -σε ποιον άλλον;- τον Ιρβιν Γιάλομ: «Οταν μια γυναίκα έχει έναν φωτισμένο βασιλιά στο πλευρό της, είναι εύκολο να είναι βασίλισσα»!