Ελληνες «Εγκυκλοπαιδιστές» - πέρασαν και δεν κόλλησαν!...

• Κάτω απ' τον Ανεμοδουρά ο Αιμ. Χουρμούζιος, στη νέα «Εγκυκλοπαιδεία Τύπου»!

Από τον Στάντη Ρ. Αποστολίδη

• Εγκυκλοπαιδεία του Ελληνικού Τύπου,  1784-1974
• Εφημερίδες, περιοδικά, Δημοσιογράφοι, εκδότες
• επιμέλεια: Λουκία Δρούλια - Γιούλα Κουτσοπανάγου
• τόμοι 4, σ. 542+688+ 598+584, ευρώ 160 

Με τη φράση του Ι. Μάγερ «Η δημοσίευσις είναι η ψυχή της Δημοκρατίας» θεμελιωνόταν μεσ' απ' το πολιορκημένο Μεσολόγγι, προτού καν γεννηθεί επίσημα η Ελλάδα, η ελευθερία του Τύπου... Και θα χαίρονταν ασφαλώς όσοι δώσαν και τη ζωή τους ακόμη -και δεν ήταν λίγοι!- για την προάσπιση των στοιχειωδών δικαιωμάτων έκφρασης στον Τόπο μας, με μιαν Εγκυκλοπαιδεία, όπου θ' αναγνωριζόταν ο μόχθος δημοσιογράφων, λογίων κι εκδοτών και θα παρουσιαζόταν η συνολική εικόνα του Τύπου και των ποικίλων προεκτάσεών του.

• Γιατ' είν' αλήθεια πως πολύ γρήγορα απ' τη στιγμή της εμφάνισής της, η Δημοσιογραφία κατέστη προπομπός αντί απλός καταγραφέας της Ιστορίας, καθοδηγητής αντί ακόλουθος των κοινωνικών φαινομένων, αφέντης αντί απλός αναλυτής της Πολιτικής, όσο, εξίσου συχνά, μετατράπηκε σε δούλο των ιθυνόντων, εκμαυλιστή του λαού, τον οποίον υπηρετούσε δήθεν, μίσθαρνο όργανο συμφερόντων, ασύδοτο φερέφωνο προπαγάνδας, εις βάρος και της αλήθειας και της ελευθερίας και της Δημοκρατίας...

• Από την άλλη, δεν υπήρξε πνευματική έκφανση που να 'μεινε ανεπηρέαστη απ' τον Τύπο! Τι κριτική και σάτιρα γόνιμη εκεί πρωτοπαρουσιάστηκε, τι κείμενα μέγιστα και μυθιστορήματα, ποιήματα και διηγήματα δημοσιεύτηκαν ολόκληρα ή σε συνέχειες, τι νέα καθαυτό είδη γεννήθηκαν, όπως το χρονογράφημα, τι τέχνες αναδείχτηκαν, όπως η φωτογραφία και η γελοιογραφία ή το σκίτσο, τι έριδες άνθησαν και πολεμική αρθρογραφία!..

• Ολα τούτα, λοιπόν, άρρηκτα δεμένα με τη γενικότερη πορεία της χώρας, θα 'πρεπε κάποτε να καταγραφούν και ν' αποτιμηθούν σ' έγκυρο και περιεκτικό βοήθημα, που θ' αποθησαύριζε το τερατώδες συγκομισμένο υλικό, επιχειρώντας νέες συναρτήσεις στοιχείων και ερμηνείες. Η έκδοση «Εγκυκλοπαιδείας του Τύπου» τόσο εκτεταμένης (2.300 σελίδες και ισάριθμα λήμματα) με 340 συνεργάτες (πολλοί τους καθηγητικοί), που διαλαμβάνει τα εντός και εκτός Ελλάδος έντυπα, καθώς και τα σημαντικότερα πρόσωπα του κλάδου, καλύπτει όντως ένα μεγάλο βιβλιογραφικό κενό. Το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών «εγγυάται» την ποιότητα του έργου και η συγχρηματοδότηση των υπουργείων Ανάπτυξης, Τύπου, Πολιτισμού, της ΕΣΗΕΑ, των Ιδρυμάτων Νιάρχου, Τοσίτσα και πλειάδας άλλων ιδιωτών και φορέων διευκόλυνε τη σχετική έρευνα.

• Ομως ο αρχικός ενθουσιασμός ήδη απ' την Εισαγωγή μετριάζεται, όταν διαβάζει κανείς πως η τήρηση των κριτηρίων επιλογής απ' τις χιλιάδες εντύπων ήταν δύσκολη, με αποτέλεσμα «μια όχι απολύτως ισόρροπη παρουσίαση του υλικού», και το ίδιο συνέβη με τα πρόσωπα, όπου επίσης «παρουσιάζονται ανομοιομορφίες και ανισότητες»! Μα και σ' άλλο σημείο, οι υπεύθυνοι παραδέχονται πως η επιλογή έγινε «σε άμεσο συσχετισμό με τις διαθεσιμότητες των απαιτούμενων πληροφοριακών στοιχείων, όσο και των συντακτών των λημμάτων»! Πέραν του ότι φράσεις τέτοιες κάλυψη των νώτων μάλλον υποδεικνύουν παρά επιστημονική συνέπεια και σεμνότητα, απορεί κανείς τι ακριβώς εννοείται με τη ...«διαθεσιμότητα των συντακτών»; Δεν υπήρχαν «διαθέσιμοι» ανάμεσα στους 340 συνεργάτες;.. Κι αν για μια Εγκυκλοπαιδεία πρώτιστες αρετές είν' η αντικειμενικότητα κι η πληρότητα του λημματολογίου, η συστηματοποίηση, η ουσιαστική επεξεργασία των λημμάτων και η ισόρροπη αντιμετώπιση των θεμάτων, όποιος ανοίγει τους τόμους πέφτει πάνω σε τόσο εξόφθαλμες ανισομέρειες και παραλείψεις, που μόνο σ' έλλειψη διαθέσιμων πληροφοριών ή ειδημόνων συντακτών δεν μπορούν ν' αποδοθούν!..

• Ετσι, αν το μέγεθος των λημμάτων ορίζει, έστω και σχετικά, την αξία των προσώπων -κι αυτό συμβαίνει στη συντριπτική πλειονότητα των ανάλογων βοηθημάτων παγκοσμίως-, κορυφαίοι της Νεοελληνικής Δημοσιογραφίας αναδεικνύονται με δύο και πλέον σελίδες μόνον: ο Θανάσης Κανελλόπουλος (ο πολιτικός!!), ο παλιός τροτσκιστής Π. Πουλιόπουλος (!), ο Αλ. Γρίβας (εκδότης εφημερίδας του Σίδνεϋ!!), ο Δ. Ψαθάς (!!) κι ο Θ. Γκόρπας (!!). Την ίδια στιγμή, ο Βλάσης Γαβριηλίδης κι ο Ι. Κονδυλάκης, πρωτεργάτης και πρώτος πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ, με τέτοιο συγγραφικό έργο μόλις ξεπερνάνε τη 1 σελίδα, ενώ οι: Α. Καβαφάκης, Σουρής, Μπ. Αννινος, Σπ. Μελάς και Στρ. Μυριβήλης δεν αξιώνονται καν πλήρους σελίδας! Περαιτέρω, η ίδια ασυδοσία κι οι κραυγαλέες ανισότητες στερούν απ' τον αναγνώστη και τη στοιχειωδέστερη ακόμα δυνατότητα συγκριτικής αξιολόγησης, αφού ο ιδρυτής και εκδότης των «Χρονικών» του πολιορκούμενου Μεσολογγίου φιλέλληνας Μάγερ «ξεπετιέται» με 3/4 σελίδας κι ο Σπ. Τσαγκάρης, εφημεριδοπώλης και ιδιοκτήτης κατόπιν πρακτορείου εφημερίδων, τιμάται με διπλάσιο λήμμα! Ο Ανθιμος Γαζής, ο Βράιλας Αρμένης, ο Ζ. Παπαντωνίου, ο Αιμ. Χουρμούζιος, κάτω απ' τον Ανεμοδουρά, τον εκδότη του «Αετού των γηπέδων» και του «Μπλεκ»; Ακέραιο δίστηλο για κάποιο συνδικαλιστή εργάτη Τύπου Θ. Αποστολίδη και μετά βίας τα μισά για τον Θεόκλητο Φαρμακίδη, τον εκδότη της «Σάλπιγγας», της πρώτης τυπωμένης εφημερίδας της Επανάστασης του '21, ή ακόμα λιγότερα για τον Λασκαράτο; Ο καθ' όλα αξιέπαινος Γ. Τόλλης, μετανάστης, υπάλληλος γαλακτοπωλείου(!) και ταξιδιωτικός πράκτορας κατόπιν, που κατάφερε να βγάλει μιαν εβδομαδιαία εφημερίδα στη Μελβούρνη, πάνω απ' τον Ροΐδη και τον Βάρναλη;.. Ε, δεν σοβαρευόμαστε! Μα και πόσα πρώτης αξίας ονόματα παραλείπονται εντελώς! Κανένα λήμμα για τον Παύλο Νιρβάνα ή τους Ν. Επισκοπόπουλο, Γ. Τσοκόπουλο, Τ. Μωραϊτίνη, Δ. και Γρ. Καμπούρογλου, τον Ρήγα Γκόλφη του «Νουμά», τον στυλίστα Στ. Μπράνια, μα ούτε και για τον Κ. Παπαλεξάνδρου, τον Παύλο Παλαιολόγο, τον Γ. Ζευγώλη του «Λεξικού της Πρωίας», τον Χ. Σταματίου, τους Φ. Μπαρλά και Ο. Ζούλα -με ιδιαίτερες λογοτεχνικές ποιότητες πέραν της δημοσιογραφικής τους πένας-, όπως τσιμουδιά και για τους νεότερους: Λ. Καραπαναγιώτη, Χ. Μπουσμπουρέλη ή Μηνά Χρηστίδη, όταν στήλες ολάκερες για τους Γ. Κάτρη, Γ. Καρρέρ, Σπ. Γιαννάτο κ.ά.;.. Και βέβαια, ζυγαριά σαν του Αριστοφάνη στους Βατράχους του δεν πρόκειται να στήσουμε για να μετρηθεί ακριβώς τι έγραψε αυτός και τι ο άλλος, τι έκανα εγώ και τι εσύ, αλλά και τόσο χτυπητές αδικίες, π ρ ο κ α λ ο ύ ν!..

• Υστερα, σκύβει κανείς και στο τ ι γ ρ ά - φ ο υ ν: Στο φλύαρο, λ.χ., κείμενο της κόρης Κανελλόπουλου για τον πατέρα της, η μία μετά βίας στήλη απ' τις 4 αναφέρεται στη δημοσιογραφική του δραστηριότητα, ενώ οι υπόλοιπες 3 εκτρέπονται σε λιβανωτό απαρίθμησης των θέσεών του ως καθηγητή ή βουλευτή, που διόλου δεν αφορούν εντούτοις όποιον περί Δ η μ ο σ ι ο γ ρ α φ ί α ς ενδιαφέρεται. Μα και κάμποσα άλλα λήμματα, γραμμένα από γιους και κόρες των βιογραφούμενων, δεν έχουν περάσει από «υπεύθυνο ύλης», μ' αποτέλεσμα η «Εγκυκλοπαιδεία» να ξεπέφτει σε Who is who, μ' ανούσιες πληροφορίες του τύπου: παντρεύτηκε την τάδε κι έκανε ένα γιο (με ημερομηνία γέννησης κιόλας δίπλα!) ή μια κόρη ...φαρμακοποιό! Τι προς την Ιστορία του Τύπου όμως όλ' αυτά;..

• Στα περί Π. Κόκκα, πάλι, γράφονται πολλά για την αντιστασιακή του δράση επί Κατοχής, μόνο που δεν λέγεται ότι προηγουμένως έστελνε κομμάτια στο «Νέον Κράτος» του Μεταξά! Και στο λήμμα περί Βασ. Βασιλείου μνημονεύεται η έντονη αντιδικτατορική του δράση, παραλείπονται όμως οι δημοσιεύσεις του στο επίσημο έντυπο των Ιταλών επί Κατοχής, το διαβόητο «Κουαντρίβιο» -και τα σχετικά στοιχεία έχουν προ πολλού δοθεί στη δημοσιότητα!-, ενώ, αντιστρόφως, για τον Γκόρπα λ.χ., σημειώνεται ότι δούλευε στη χουντική «Νέα Πολιτεία»... Ετσι, στη συνείδηση του παρατηρητικού αναγνώστη, στον έναν κολλάει η ρετσινιά ότι πάντως «συνεργάστηκε», ενώ οι άλλοι βγαίνουν λάδι! Αλλά και για τον Γ. Βλάχο και για τον Γ. Βαλέτα και για τον Δ. Ψαθά κ.ά., ανάμεσα στα τόσα και τόσα επαινετικά αποκρύπτεται η συνεργασία τους με τα επίσημα μεταξικά έντυπα! Με ποιαν άραγε συνέπεια υπηρετούν την αλήθεια οι λημματογράφοι της «Εγκυκλοπαιδείας»; Ή «δεν εγνώριζαν» - οπότε να τους συγχωρέσουμε;..

• Οσον αφορά τώρα την πληρότητα, ένα έργο δεν πρέπει βέβαια να κρίνεται αποκλειστικά από κει. Αλλά δεν μπορεί και να μην κρίνεται! Γιατί όταν οι παραλείψεις είναι συστηματικές, οφθαλμοφανείς, πιθανώς δε κι ενσυνείδητες, πλήττουν τον χαρακτήρα της Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ε ί α ς ακριβώς, τον οποίον αξιώνει με τον τίτλο του το συγκεκριμένο τετράτομο. Οταν, για παράδειγμα, επιλέγεται ως τελικό χρονικό ορόσημο η πτώση της χούντας, το '74, αναμένεται ότι θα 'χει δοθεί ιδιαίτερο βάρος στον παράνομο Τύπο, λόγω της υπό απαγόρευσιν κυκλοφορίας του και της σπανιότητας των φύλλων. Ομως και εδώ ο αναγνώστης βρίσκεται προ εκπλήξεως, όταν πλήθος τέτοιων εντύπων, βγαλμένων με αγώνες στην κυριολεξία, αποσιωπούνται πλήρως: «Αγωνιστής» (όργανο ΠΑΜ Δυτικής Ελλάδας), «Αχαγιά» (όργανο ΜΑΝΑ), «Η Γενιά μας» (όργανο της Νεολαίας Λαμπράκη, που συνέχιζε παράνομα προφανώς, ενώ στο σχετικό λήμμα η Εγκυκλοπαιδεία λέει ότι έκλεισε στις 21-4-67!)1, «Δημοκρατική Αμυνα», «Ελεύθεροι Ελληνες», «Ενότητα» (όργανο Ε.Π. του ΚΚΕ Αθήνας), «Λαϊκή Εξουσία» (όργανο μαρξιστών-λενινιστών), «Μίνι» (σατιρική χειρόγραφη), «Νέα Ελλάδα» (όργανο ΠΑΜ), «Τετράδια 72» (χειρόγραφο), «Φωνή της Αθήνας» (όργανο ΠΑΜ Αθήνας) είναι μόνο όσα πρόχειρα βρίσκω να λείπουν! Πώς όμως δεν αλλοιώνεται η γενική εικόνα του Τύπου μιας περιόδου όταν τ ό σ α έντυπα συγκεκριμένης πολιτικής κατεύθυνσης αγνοούνται; Ποια δυνατότητα δίνεται στους επιγενέστερους να εξαγάγουν χονδροειδή έστω στατιστικά συμπεράσματα για την Αντίσταση; Κι αν αυτό δεν θεωρείται χειραγώγηση της έρευνας, τότε πώς δικαιολογείται; Ξεχασμάρα τάχα;..

• Και να σταματούσαν μόνον η εδώ η κατάφωρη μεροληψία και η αδικαιολόγητη προχειρότητα; Οταν καταχωρίζεται ώς κι ο «Μικρός Σερίφης», η «Πυροσβεστική ηχώ» και η «Πρόοδος των τεχνικών του ΟΤΕ», είναι δυνατόν τα μ ι σ ά απ' όσα σοσιαλιστικά έντυπα των αρχών του 20ού αιώνα αναφέρει ο Π. Νούτσος στο έργο του «Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα» να μένουν απ' έξω; Εφημερίδες σημαντικότατες για την ιστορία των ιδεών και των πολιτικών ρευμάτων, όπως η αναρχική «Αμυνα» (1912), ου μην αλλά και η απολιτική «Ηχώ της Ελλάδος» του Κ. Μπαστιά, οι αντιμιλιταριστικές του μετώπου του '22, όπως ο «Αραμπάς» και η «Φούντα», εργατικές του Πειραιά, όπως η «Συγκοινωνία» και το «Φως», του Ν. Γιαννιού ο «Εργάτης» Κων/πόλεως, ο «Λαός» κι ο «Σοσιαλισμός» (1917-9), μα και τα: «Αγγελιαφόρος» (1920), «Αιγυπτιακόν Ημερολόγιον», «Νέοι καιροί» του Πύργου (1910), «Σοσιαλιστική Δημοκρατία» Κερκύρας (1912), «Κοινωνία», «Σοσιαλιστικά φύλλα» (1917-9), «Κοινωνισμός» των Γιαννόπουλου-Μάρκελλου (1910), «Μέλλον» του Δ. Κόκκινου (1908), «Σοσιαλιστική ζωή» (1935), «Φωστήρ» του Ν. Μαζαράκη, «Πυρ» και τόσα ακόμα που καταντάει κουραστική η απαρίθμηση, αφού δα και οι υπεύθυνοι της «Εγυκλοπαιδείας του Τύπου» τα εντάξαν ...στον κάλαθο των αχρήστων! Ομως έτσι Επιστήμη δεν γίνεται. Αλλο να σου φεύγει κάτι, κι άλλο ανερυθρίαστα τομείς ολόκληροι να συσκοτίζονται!

• Μα και πρωτοποριακά πνευματικά περιοδικά, καθώς «ο Αιώνας μας» του Δαρίγου, σβήνονται, και το μαχητικότερο κριτικό-λογοτεχνικό περιοδικό της δεκαετίας του '60, «Τα Νέα Ελληνικά», κι ο «Στάχυς» του Φ. Μπαρλά, ενώ άλλα, πολύ ασημαντότερα, υπερπροβάλλονται... Και ο δωσιλογικός Τύπος, εκ του αντιστρόφου, αγνοείται (ούτε το ιταλικό κατοχικό «Κουαντρίβιο» υπάρχει πουθενά, ούτε το γερμανικό «Signal/Σήμα»), όπως ούτε οι «Γνώσεις», το επίσημο όργανο της ΚΥΠ (ώστε να βλέπαμε ποιοι περιφανείς «πατριώτες» δούλευαν κι εκεί!), ούτ' εφημερίδες του μετώπου επί Εμφυλίου μνημονεύονται, όπως «Τα φτερά του Πελαργού» της 9ης Μεραρχίας, που έκλεισαν λόγω δημοσίευσης επαναστατικών άρθρων, ούτε η «Προοπτική», όργανο της Νεολαίας Μαρκεζίνη, ούτε ούτε ούτε... Περισσότερα περιττεύουν!

• Μήπως τις ανισότητες, τις παραλείψεις, τις ακρισίες και τις προχειρότητες αυτές είχε κατά νουν η επιμελήτρια της έκδοσης Λ. Δρούλια όταν έκλεινε τον Πρόλογό της με τη φράση του Ντιντερό, πως: «μια κακή εγκυκλοπαιδεία εξακολουθεί να είναι προτιμότερη από την ανυπαρξία εγκυκλοπαιδείας»;..
• Τη συγκεκριμένη ρήση θα μπορούσε κανείς τεκμηριωμένα και να την αντικρούσει... Αναμφισβήτητη όμως ύβρι συνιστά η αυτοπαραβολή της Δρούλια και της Κουτσοπανάγου με τον Ντιντερό! *

1. Κατέχω φύλλα του 1970! Αλλά το λάθος δεν μ' εκπλήσσει γιατί και σε πολλά άλλα λήμματα υπάρχουν αντίστοιχες ανακρίβειες. 

• Βιβλιοθήκη, Σάββατο 13 Νοεμβρίου 2010