Απαγγέλλοντας Σαπφώ με τη γλώσσα του Ελύτη

Ανθολόγιο με σπαράγματα αρχαίων λυρικών ποιητών διασκευασμένα στη νεοελληνική

Tης Μαριας Tοπαλη, , Η Καθημερινή, Kυριακή, 21 Nοεμβρίου 2010

• ΔΗΜΗΤΡΑ Χ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ
  Πιο μουσική απ’ τη μουσική
  Μικρό λυρικό ανθολόγιο
  εκδ. Νεφέλη

Τι δεν βρίσκει κανείς σε τούτα τα ολιγόστιχα, ως επί το πλείστον, θραύσματα του «Μικρού Λυρικού Ανθολόγιου». Αραγε υπάρχουν στίχοι που να εκφράζουν το «λαϊκό αίσθημα» πιο επίκαιρα από εκείνους του Αθηναίου Σόλωνα: «Μα οι ίδιοι πάνε να την καταστρέψουν οι πολίτες/ ανόσια τη μεγάλη πόλη, υπακούοντας στο κέρδος,/ και των πολιτικών μας ηγετών η άδικη σκέψη/ που την ωθεί σε συμφορές η τόση αλαζονεία τους./ Γιατί δεν ξέρουνε την απληστία τους να συγκρατούνε/ ούτε σεμνά τις απολαύσεις να ποικίλλουν της ζωής τους./…

Υπάρχει νόστος πιο σπαραχτικός από αυτόν στο δίστιχο του Μεγαρέα Θέογνι: «Στον τόπο μου πια με καλεί ένα άψυχο κοχύλι,/ που μου μιλά σαν ζωντανό, κι ας το ’χουνε σκοτώσει»;

Κάποτε ο αναγνώστης, παρασυρμένος από τη γοητεία του πράγματος, θα γυρίσει τις σελίδες αναζητώντας το πρωτότυπο (υπάρχει ως παράρτημα, στο τέλος του βιβλίου). Θα υποκύψει στον εκμαυλισμό των παλαιών λέξεων, δοκιμάζοντάς τες στη γλώσσα, στον ουρανίσκο, στο αυτί: «αστέρων πάντων ο κάλλιστος/ Εσπερε…». Θα γυρίσει, έπειτα, ξανά μπροστά, στη μετάφραση: «Απ’ όλα τ’ άστρα το πιο ωραίο, Αποσπερίτη,/που όλα όσα σκόρπισε η αυγή τα φέρνεις πίσω,/ φέρνεις το πρόβατο φέρνεις και την κατσίκα,/ φέρνεις σε μάνας αγκαλιά και το παιδάκι…». Σκόρπισμα η μέρα, λέει η Σαπφώ, η νύχτα πύκνωση (θα συγκατένευε ο Νοβάλις).

«Για μένα όλος αυτός ο κόσμος δεν είναι τα εκθέματα ενός μουσείου αλλά ολοζώντανη ποιητική ύλη, με την οποία επιτρέπεται να πειραματίζονται (εντίμως…) οι δημιουργοί…» σημειώνει η μεταφράστρια, η βραβευμένη ποιήτρια Δήμητρα Χριστοδούλου. Σε σύντομο εισαγωγικό κείμενο υπερασπίζεται το εγχείρημά της να αποδώσει στη σημερινή μας γλώσσα τα σπαράγματα των αρχαίων λυρικών, με σθένος που θα προκαλούσε, δίκαια, τον φθόνο. Γιατί μαρτυρά αβίαστα (με σαπφική, ας μας επιτραπεί η παρομοίωση, φυσικότητα, τη φυσικότητα δηλαδή του αυτονόητου) τη θέση της υπέρ μιας άμεσης, απολαυστικής και επωφελούς χρήσης αυτής της ποίησης. Θα λέγαμε «χωρίς πολλά-πολλά», με βιωματικής χροιάς τεκμηρίωση.

Τοπία αρχετυπικά (η Θράκη, ο Εβρος, το Αιγαίο) ξεδιπλώνονται μπροστά στα μάτια μας. Τα παλαιά γλώσσα και νόημα, είτε άυλα, είτε χειροπιαστά, ανακρούονται διαρκώς στο νέο, και αντιστρόφως. Οι στίχοι (εν ονόματι του ανθρώπου, σωματικού, μουσικού και εμμενούς) μοιάζουν απείραχτο κέντρο ενός χρόνου που στροβιλίζεται ρευστός.

Σαν αγχωμένος μεσήλικας ήρωας του γαλλικού σινεμά απαγγέλλει εκεί, ιδρώνοντας και ξεφυσώντας, ο Ιβυκος για τον Ερωτα: «Τον τρέμω, αλήθεια, όπως ορμάει στα γηρατειά μου,/ άλογο σε άρμα με ταχύτατους τροχούς, που θριαμβεύει,/ και άθελά μου μες στον ανταγωνισμό με ρίχνει…».

• Ο Σιμωνίδης

Κι ο επιγραμματικός Σιμωνίδης αναπαράγει διακειμενικά τον Ομηρο, επιτυγχάνοντας πολυσημίες γύρω από την ανθρώπινη αυταπάτη: «Καθώς των φύλλων οι γενιές είναι οι γενιές των ανθρώπων».

Το ποίημα του Βακχυλίδη για τον Θησέα είναι από μόνο του ένα σενάριο φανταστικού ταξιδιού· θα το ζήλευαν εξίσου οι Βερν και Κλαρκ, περισσότερο όμως οι δημιουργοί κόμιξ επιστημονικής φαντασίας, για τον κινηματογραφικό καταιγισμό των εικόνων, ιδίως κατά την περιπλάνηση του Θησέα στον βυθό και τη συνάντησή του με τις Νηρηίδες («Σέλας φλεγόμενο το αστραποβόλο κορμί τους, στριφογυρνούν χρυσές κορδέλες στα μαλλιά τους, χορεύουν με νερένια πόδια και γελούνε!»).

Αν χρειάζεται η ποίηση τεκμήριο και υπεράσπιση για τη «χρησιμότητα», ας πούμε καλύτερα: για την εδώ και τώρα δραστικότητά της, της το παρέχουν με το παραπάνω τούτα τα αρχαία θραύσματα που, με τη βοήθεια της μετάφρασης, λάμπουν ενισχυμένα, θαρρείς, από τον χρόνο. Κόντρα στη μουμιοποίηση που επιβάλλει, αιώνες τώρα, η παραδοσιοκρατία, η Χριστοδούλου προτείνει μια χειραφετημένη σχέση προς το υλικό με το σύνολο των επιλογών της: εξαίρει, πρώτον, την αποσπασματικότητα ως σύγχρονη αναγνωστική συνθήκη αντιστοιχώντας την στη «φυσικότητα» των αρχαίων θραυσμάτων· θητεύει στη σπειροειδή τροχιά της διασκευής, αποδίδοντας τη Σαπφώ με βάση τον Ελύτη, όχι με βάση το πρωτότυπο· επισημαίνει, τέλος, την υπερκείμενη ενότητα της ποίησης, περιλαμβάνοντας στο λυρικό ανθολόγιο στίχους των τριών μεγάλων τραγωδών.