Επάγγελμα: συγγραφέας

Ο Franz Kafka ήταν "επαγγελματίας" συγγραφέας;

Πόσες εκδοτικές «πατρίδες» έχει ένας συγγραφέας; Που σε απλά ελληνικά σημαίνει έχει έναν σταθερό εκδότη ή μπορεί να επιλέγει με στόχο την καλύτερη προώθηση των βιβλίων του; Το ότι οι κανόνες της αγοράς κυριαρχούν πλέον και στον χώρο του βιβλίου είναι γνωστό και παγιωμένο. Το πώς επηρεάζουν αυτοί οι κανόνες της αγοράς τους συγγραφείς, τη δημόσια εικόνα τους και τη σχέση τους με τους εκδότες είναι ένα πιο καινούργιο στοιχείο, ιδίως για τα ελληνικά δεδομένα. Κι αν ελάχιστες δεκαετίες νωρίτερα ταυτίζαμε τους συγγραφείς με έναν συγκεκριμένο εκδοτικό οίκο για μια ζωή, τα τελευταία χρόνια άλλα είναι τα κριτήρια, πολύ μακριά από παρέες, συναισθηματικές ή πνευματικές σχέσεις. Οι Ελληνες συγγραφείς, όπως ακριβώς και οι ξένοι συνάδελφοί τους, λειτουργούν πλέον ως επαγγελματίες - ή τουλάχιστον προσπαθούν να το κάνουν… [Tης Όλγας Σελλά, Η Καθημερινή, 1/3/2008].

Ο τίτλος του "ποστ" είναι ο τίτλος του άρθρου της δημοσιογράφου κ. Σελλά και μου δίνει μια ωραία αφορμή. Είναι ενδιαφέρουσες οι σκέψεις της για το λογοτεχνικό τοπίο στη χώρα μας, όπου πλέον οι συγγραφείς αλλάζουν εκδοτικούς οίκους όπως οι ποδοσφαιριστές αλλάζουν ομάδες. Και τούτο διότι ο συγγραφέας λογίζεται ως "επαγγελματίας", όπως ο ποδοσφαιριστής και κοιτάζει το συμφέρον του! Κατά τη γνώμη μου δεν "σώζει" την κατάσταση η επίκληση του γεγονότος ότι οι Έλληνες συγγραφείς ακολουθούν κατά πόδας την πρακτική των ξένων συναδέλφων τους.

Αλλιώς σκεφτόμουν και ονειρευόμουν τους συγγραφείς. Και ποτέ δεν μπορούσα να διανοηθώ ότι θα συμπεριφέρονται όπως οι ποδοσφαιριστές και οι δημοσιογράφοι θα ασχολούνται με τις "μεταγραφές"! Τώρα όταν αναφέρουμε τη λέξη "μεταγραφές" θα πρέπει να ξεχωρίζουμε σε ποιο χώρο! Στο ποδόσφαιρο, στην πολιτική, στο χώρο των γραμμάτων - πού; Δυστυχώς για μένα δεν κατάλαβα ότι ζούμε σε ένα κόσμο που μεταβάλλεται. Ωστόσο θα επικαλεστώ εδώ μιαν αναφορά του Ανατόλ Φρανς, ο οποίος υποστήριζε πως παρά τα απατηλά φαινόμενα, οι βασικές καταστάσεις της ζωής επαναλαμβάνονται αδιάκοπα κι ότι μια μητέρα που θηλάζει το μωρό της σήμερα, προσφέρει την ίδια ακριβώς εικόνα, όπως στον καιρό του Ομήρου! Πράγματι έτσι είναι. Δεν ξέρω όμως αν ο Όμηρος ήταν "επαγγελματίας" ποιητής ή ο Πίνδαρος ή ο Αισχύλος. Θέλω να πω ότι δεν περίμεναν το ΙΚΑ της εποχής να τους ασφαλίσει...

O Franz Kafka (1883-1924), σε μια επιστολή του στη μνηστή του Felice Bauer (1887-1960), την οποία ουδέποτε νυμφεύθηκε, γράφει:

Συχνά σκέφτηκα πως για μένα ο καλύτερος τρόπος ζωής θα ήταν να στρώνομαι με τα σύνεργά μου της γραφής και με μια λάμπα, στο πιο εσωτερικό μέρος ενός υπόγειου απέραντου και κλειστού. Θα μου φέρνανε να τρώω, αλλά πάντοτε μακριά από το σημείο όπου θα βρισκόμουν, έξω από την πιο εξωτερική πόρτα του υπόγειου. Μοναδικός μου περίπατος θα ήταν να πηγαίνω, ντυμένος με τη ρόμπα μου, να παίρνω αυτό το φαγητό, περνώντας κάτω από όλους τους θόλους του υπόγειου. Ύστερα θα γύριζα στο τραπέζι μου, θα έτρωγα αργά και με κατάνυξη, κι αμέσως πάλι θ’ άρχιζα να γράφω...

Τα λόγια αυτά του Κάφκα είναι δηλωτικά της ταπεινότητας ενός λογοτέχνη που δεν επιδίωξε τη ματαιότητα του κόσμου, που δεν κυνήγησε το αναγνωστικό του κοινό, που πέρασε εσωτερικές δοκιμασίες, που δεν τον ενδιέφερε το πνεύμα της αγοράς, που δεν είχε την κουφότητα του θορυβοποιού, που ήθελε απλώς και μόνο τα σύνεργα της γραφής, μια λάμπα, ένα πιάτο φαγητό και το πιο εσωτερικό μέρος ενός υπόγειου! Τίποτε περισσότερο. Εκείνος ο "επαγγελματίας" [δούλευε σε μια ασφαλιστική εταιρεία] συγγραφέας...

Ο Rainer Stach στο εξαιρετικό βιβλίο του με τη βιογραφία του μεγάλου συγγραφέα, στο Kafka: Die Jahre Der Entscheidungen [Τα χρόνια της απόφασης], γράφει για το πόσο ο Κάφκα ήταν ένας αγχώδης, νευρωτικός, μοναχικός, τελειομανής άνθρωπος που ωστόσο ήταν αφιερωμένος στο γράψιμο. Και το γεγονός ότι δεν τελεσφόρησε η σχέση του με την Felice Bauer είχε άμεση συνάφεια με την εμμονή του στην απλότητα και την αφοσίωσή του στο γράψιμο. Χρησιμοποιούσε συχνά μια φράση του Flaubert που απέδιδε εκείνο που ο ίδιος ένιωθε: "Εγώ είμαι λογοτεχνία"!

Αυτό, λοιπόν, πόσοι από τους Έλληνες "επαγγελματίες" συγγραφείς του καιρού μας μπορούν να το πουν, χωρίς εμείς οι άλλοι να γελάσουμε; Οι σημερινοί Έλληνες συγγραφείς που δηλώνουν ότι ζουν από το "επάγγελμα" του συγγραφέα, έχουν εντάξει τη συμπεριφορά και λειτουργία τους στο σύστημα του καπιταλιστικού συστήματος. Το πακέτο που πλασάρουν στο κοινό πρέπει να είναι προκλητικό, και πρέπει να το διαφημίζουν. Κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους, κι επιπλέον ό,τι επιτάσσει η διαφημιστική πρακτική για να προσελκύσουν αγοραστικό κοινό. Συμπεριφέρονται ως "σταρ", δεν μιλάνε όπου να 'ναι και σε όποιον βρουν μπροστά τους, δεν απομακρύνονται από την κλίκα τους, ζουν και αναπνέουν μονάχα μέσα στην ατμόσφαιρά της, φοβούνται μόνοι τους...

Κι όταν λέω "κλίκα", εννοώ τους κριτικούς που κριτικάρουν, τους δημοσιογράφους που ασχολούνται γενικώς με το βιβλίο κ.ο.κ. Ένα παράδειγμα: στο χθεσινό "ποστ" είχα ένα απόκομμα για τον γνωστό λογοτεχνικό κριτικό Δημοσθένη Κούρτοβικ, που όμως επιδίδεται και ο ίδιος στη συγγραφή. Με τον άνθρωπο δεν έχω κάτι προσωπικό. Τον αναφέρω ως παράδειγμα διότι αναγγέλθηκε από την Ελευθεροτυπία ότι στα μέσα Μαρτίου από τα «Ελληνικά Γράμματα» θα κυκλοφορήσει το μυθιστόρημά του «Τι ζητούν οι βάρβαροι»! Δεν θα σχολιάσω περισσότερο, παρά μόνο θα παρακολουθήσω, όσο μπορέσω στον Τύπο τι θα γραφτεί και πόσες φορές. (Θα ήθελα να ξέρω όμως αν είναι επαγγελματίας δημοσιογράφος ή συγγραφέας...)

Θυμάμαι μια φορά πως όταν απευθύνθηκα σ' έναν πολύ γνωστό πεζογράφο να μιλήσει στην τηλεόραση για το τελευταίο βιβλίο του, με ρώτησε: Πόσο χρόνο μου δίνεις;" Του απάντησα πως ο χρόνος που διαθέτω είναι δυο έως τρία λεπτά. Και η απάντησή του ήταν πως δεν μπορεί διότι είναι λίγος ο χρόνος και δεν έχει νόημα να βγει! Βέβαια, σήμερα όλοι έχουν τη δυνατότητα να μιλάνε όσο θέλουν, αφού όλα τα κανάλια δουλεύουν νυχθημερόν, οι εκπομπές είναι ένας αχταρμάς θεμάτων κι ο καθένας λέει το μακρύ του και το κοντό του. Οι συγγραφείς, ωστόσο, καθώς διαβάζω και σε διάφορες συνεντεύξεις τους σε εφημερίδες και περιοδικά και τηλεοράσεις και ραδιόφωνα, έχουν διαρκώς στην άκρη της γλώσσας τους μεγάλες λέξεις και μιλάνε για όλα!

Σήμερα η υπόθεση ενός βιβλίου, η εικόνα του εξωφύλλου, η καλή παρουσίαση, οι εκλεκτοί προσκεκλημένοι, οι παρουσιαστές, αλλά και το πρόγραμμα των παρουσιάσεων έξω από την έδρα του συγγραφέα, στις επαρχιακές πόλεις, οι συνεντεύξεις στα μέσα ενημέρωσης, οι φωτογραφίες εδώ κι εκεί και μερικά άλλα τερτίπια, δημιουργούν το ευεπίφορο έδαφος για να "αναπνεύσει" ο "επαγγελματίας" συγγραφέας. Σκοπίμως δεν αναφέρω τη "γλώσσα", διότι είναι ένα στοιχείο που ελάχιστους συγγραφείς απασχολεί σήμερα και εάν το ψάξουμε λίγο θα καταλάβουμε πόσο γλωσσικά έχει αποβιταμινωθεί αυτή που ονομάζουμε νεοελληνική λογοτεχνία...