Η συνέπεια του Τόμας Πίντσον

• ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΑΡΑΓΚΟΥ*Η ΑΥΓΗ: 23/01/2011

Υπάρχουν δημιουργοί που αποπειρώνται στο έργο τους να περιλάβουν ολόκληρο τον κόσμο, να κατασκευάσουν όχι τόσο έναν καθρέφτη της πραγματικότητας, όσο ένα αυτοτελές, ταυτόχρονα όμως ελεγχόμενο σύμπαν, που να μπορεί να παραπέμπει στις εμπειρίες μας και, συνάμα, να παράγει νέες. Υπάρχουν και άλλοι, που δεν επιδιώκουν να «στήσουν» ένα μικρό σύμπαν, όσο να κατανοήσουν μικρές πτυχές της ανθρώπινης φύσης, οι οποίες, με την κατάλληλη επεξεργασία, μπορούν να αναχθούν στο γενικό.

Είναι δύσκολο να ενταχθεί ο Thomas Pynchon σε μία από τις δύο κατηγορίες, των οποίων τα όρια είναι ούτως ή άλλως συγκεχυμένα, και απομένει στην κρίση του αναγνώστη να τις διακρίνει κατά την ανάγνωση ενός έργου. Αν κοιτάξουμε την έκταση που καταλαμβάνουν τα μυθιστορήματα του αμερικανού συγγραφέα μέσα στο χρόνο, θα συμπεράνουμε ότι ο Pynchon έχει πλάσει έναν σύμπαν που περιλαμβάνει μια εναλλακτική εκδοχή του 20ού αιώνα, με σημαντικές προσθήκες από τον 19ο και τον 18ο. Αν εξετάσουμε, όμως, τις εμμονές του (όχι τα θέματά του, καθώς αυτά είναι ο ορισμός του κυκεώνα), θα δούμε ότι εντοπίζονται σχετικά εύκολα, γιατί διατρέχουν όλα τα μυθιστορήματά του. Οι σχολιαστές του δαιδαλώδους έργου του μελέτησαν αυτές τις εμμονές ήδη από την εποχή του Ουράνιου Τόξου της Βαρύτητας που του εξασφάλισε μια σημαντική θέση ανάμεσα στους πεζογράφους του μεταμοντερνισμού.

Το παράδοξο είναι ότι αν επικεντρωθούμε στον αιώνα που πέρασε θα διαπιστώσουμε ότι ο Pynchon έχει κατορθώσει ο ίδιος να πείσει το κοινό του για την εικόνα που αναδύεται από τη γραφή του, χρησιμοποιώντας αυτές ακριβώς τις εμμονές, όπως η επίδραση της ποπ κουλτούρας, οι απεριόριστες δυνατότητες της επιστήμης και της τεχνολογίας και η αέναη μάχη ανάμεσα στον εξουσιαστή και τον εξουσιαζόμενο. Ό,τι αποτέλεσε ο Thomas Mann για το μοντερνισμό, με την επιμονή του στην υψηλή τέχνη και την αντιπαλότητά της προς τη ζωή, τον ίδιο ρόλο έχει αναλάβει ο Pynchon, στο μεταμοντέρνο πεδίο, όπου οι διαχωρισμοί μεταξύ υψηλής και λαϊκής κουλτούρας εξαφανίζονται υπό την πίεση της εμπορευματοποίησης, όπως θα έλεγε ο Fredric Jameson.

Η συνέπεια του Pynchon ως προς την αφηγηματική μετουσίωση των εμμονών του καθίσταται εντυπωσιακή, αν σκεφτούμε ότι διαρκεί πενήντα ολόκληρα χρόνια, από τη συγγραφή του V. έως την έκδοση του τελευταίου έργου του, το Inherent Vice, ενός από τα λίγα βιβλία σοβαρής λογοτεχνίας (για την οποία στην Αμερική υπάρχει ξεχωριστή κατηγορία) που πρώτευσε σε λίστες ευπώλητων μυθιστορημάτων, αν και η υποδοχή του από την κριτική υπήρξε διχασμένη. Το ίδιο συνέβη και με τον συρμό της διαδικτυακής γνώμης, η οποία καταγράφει (συνήθως ανώνυμα ή ψευδώνυμα), τις αντιδράσεις του αναγνωστικού κοινού. Το κάθε ένα από τα μυθιστορήματα του Pynchon, αν σταθούμε σε αυτά που εκτυλίσσονται στον 20ό αιώνα, κατορθώνει και συμπληρώνει ένα μικρό κομμάτι του παζλ, και όλα μαζί δίνουν μια συνολική εικόνα για την πορεία της ανθρωπότητας μέσα σε αυτά τα εκατό χρόνια.

Αν πάρουμε το παράδειγμα των επιστημονικών και τεχνολογικών επιτευγμάτων, θα έρθουμε αντιμέτωποι με ένα συγγραφέα, ο οποίος συνδυάζει την οξυδέρκεια στη διάγνωση των καταστάσεων του παρελθόντος, αλλά και τη διορατικότητα σε σχέση με αυτό που πρόκειται να έρθει στο μέλλον. Το μήνυμα του Pynchon είναι σχετικά απλό: η τεχνική πρόοδος έχει πάρει τη θέση της μαγείας και ικανοποιεί την ανάγκη των ανθρώπων για το θαυμαστό, μόνο που στην πορεία αυτό το «χάρισμα» ανακαλύπτεται από τα κέντρα εξουσίας και τίθεται στην υπηρεσία της χειραγώγησης των ατόμων. Ο Pynchon αποκαλύπτει αυτή την πραγματικότητα σταδιακά, καθώς τα έργα του προχωρούν προς τη σύγχρονη εποχή. Η ματιά του είναι στραμμένη πάντα σε εκείνα που τα μάτια των άλλων δεν βλέπουν, γιατί δρουν υπόγεια: ο αθώος και γεμάτος τεχνολογικά θαύματα κόσμος του Ενάντια στη Μέρα, όπου ο καπιταλισμός προσπαθεί να ανακαλύψει τον τρόπο να τα εκμεταλλευθεί, η παράνοια της εμπόλεμης Ευρώπης στο Ουράνιο Τόξο της Βαρύτητας, με την τεχνολογία και την πληροφορία να αποτελούν όχι μόνο τις πραγματικές αιτίες του πολέμου, αλλά και το πεδίο μάχης για τα κράτη και τις πολυεθνικές, η περιπλάνηση στον ψεύτικο κόσμο των φαντασιώσεων της σύγχρονης Αμερικής, όπως καταγράφεται στο Inherent Vice και το Vineland, όπου οι άνθρωποι βρίσκονται παγιδευμένοι σε έναν κόσμο ελεγχόμενο από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

Σε αυτό ακριβώς το σημείο γίνεται φανερή η συνέπεια του Pynchon. Τα μυθιστορήματά του καλύπτουν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα, περνώντας από τη μία περίοδο στην άλλη, πηγαίνοντας προς το μακρινό ή το κοντινό παρελθόν, τηρώντας όμως για κάθε εποχή την ίδια γραμμή στη λογοτεχνική του επινοηματικότητα. Οι ίδιες έννοιες που κυκλοφορούν στο Ουράνιο Τόξο της Βαρύτητας πριν από σαράντα χρόνια συνεχίζουν να περιφέρονται και στο Ενάντια στη Μέρα, που εκδόθηκε το 2006. Βέβαια τώρα τα αφηγηματικά συστατικά είναι έτσι διαμορφωμένα, ώστε να ταιριάζουν στις ανάγκες του καινούργιου έργου.

Ο Pynchon θεωρεί ότι η ανθρώπινη φύση μετασχηματίζεται από τις αλλαγές που επιβάλλονται σε αυτήν εξαιτίας της επιστημοτεχνικής προόδου. Η εκτεταμένη έρευνα για κάθε μικρή λεπτομέρεια που θα εισχωρήσει στις σελίδες των κειμένων του (λαμπρό παράδειγμα τα ζαχαρωτά που ήταν διαθέσιμα στο, βομβαρδισμένο από τους Ναζί και τους υπερηχητικούς πυραύλους τους, Λονδίνο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου) αναδεικνύεται περισσότερο όταν εξιχνιάζει το παρελθόν. Η αντίδρασή του, όμως, για τις συνέπειες των «μυστικών» που κυριαρχούν σε μια εποχή, τον κάνουν να μοιάζει με προφήτη χωρίς θεό· οι προβλέψεις του για την επίδραση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, που εμφανίζονται ήδη στη Συλλογή των 49 στο Σφυρί αλλά αναλύονται εκτενέστερα στο Vineland, δεν απέχουν πολύ από τη σημερινή πραγματικότητα. Η μόνη διαφορά είναι ότι η τώρα κοινωνία είναι ακόμη αισιόδοξη για την απεριόριστη ελευθερία του Διαδικτύου, ενώ ο ίδιος έβλεπε σε αυτή ένα μέλλον γεμάτο οργουελικούς εφιάλτες...

Είναι αλήθεια ότι ο Pynchon, ενώ αισθάνεται πιο άνετα να κινείται αφηγηματικά στη σύγχρονη εποχή (μια περίοδο που περιλαμβάνει εκατό περίπου χρόνια), βλέπει στην ανθρώπινη ιστορία μια συνέχεια και διαπιστώνει ότι κάθε περίοδος ακολουθεί την ίδια κυκλική πορεία με όλες τις άλλες. Ό,τι είναι η επιστήμη και η τεχνολογία για τον εικοστό αιώνα, υπήρξε και η εποχή του ορθού λόγου για τον 18ο αιώνα στο Mason & Dixon, όσο κι αν ακούγεται παράδοξο να αποδίδουμε μαγικές ιδιότητες σε μια περίοδο που αντιστάθηκε στην υπερφυσική ερμηνεία του κόσμου. Ο Pynchon, όμως, όπως και ο Arthur C. Clarke, ψάχνει για κάτι που να μοιάζει μαγικό, όχι να είναι. Ο συγγραφέας καλεί τον αναγνώστη να αναστείλει τη δυσπιστία του και να απολαύσει το θαυμαστό κόσμο της λογοτεχνίας, προτού προσπαθήσει να ανακαλύψει αλήθειες για την ανθρώπινη φύση, οι οποίες θα προκύψουν ως εμπειρίες της ανάγνωσης.

*Ο Γιώργος Μαραγκός είναι υποψήφιος διδάκτορας του Παντείου Πανεπιστημίου,

Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού