Η Ζακλίν ντε Ρομιγύ του ελληνικού φωτός

Η φωνή της θα λείψει από τον σύγχρονο κόσμο, που μέσα στην κρίση παρασύρεται στις δίνες του ανορθολογισμού, του εθνικισμού, της βίας

• Της Τιτικας Δημητρουλια, Η Καθημερινή, 31/12/2010

«Λένε για τα παιδιά ότι πρέπει να γνωρίζουν τι συμβαίνει γύρω τους. Δεν είναι όμως θαυμάσιο να ανακαλύπτουν μέσα σε μια ώρα έναν άλλον κόσμο; Γιατί μια συνάντηση με τον οποιονδήποτε θα τους ωφελήσει πιο πολύ από ό,τι μια κουβεντούλα με την Ανδρομάχη και τον Εκτορα;» Τάδε έφη Ζακλίν ντε Ρομιγύ, η μεγάλη ελληνίστρια που θεωρούσε τον Θουκυδίδη έναν από τους άντρες της ζωής της, έκανε παρέα με τον Περικλή και σε όλη τη ζωή της υπερασπίστηκε με πάθος την κλασική παιδεία και τον ανθρωπισμό.

Στον ομηρικό αυτό κόσμο, τον πολύτιμο όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τους μεγάλους, η Ρομιγύ διαβάζει τον αγώνα των Ελλήνων να υποβαθμίσουν το θαύμα, το μαγικό, το υπερφυσικό, παρά την ενεργό ανάμειξη των θεών, οι οποίοι, γεγονός πολύ σημαντικό, συχνά παίρνουν ανθρώπινη μορφή για τις παρεμβάσεις τους - συγκρίνει λόγου χάρη την «Ιλιάδα» με την «Αινειάδα» του Βιργιλίου. Η κυριαρχία του μύθου, κομβική στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, δεν αναιρεί τη βούληση των Ελλήνων να εντοπίσουν την ηθική και πνευματική αξία στον ίδιο τον άνθρωπο και να αντιπαραθέσουν στην αναπόφευκτη βία και τη φρίκη του πολέμου, αλλά στη σκοτεινότητα της ανθρώπινης ψυχής την κατανόηση και τον οίκτο για τον άνθρωπο μπροστά στον θάνατο. Η Ρομιγύ επισημαίνει λοιπόν στον Ομηρο την ύπαρξη μιας «ανθρωπιάς με την ηθική έννοια του όρου» που ξεχειλίζει από την τελευταία σκηνή της «Ιλιάδας», όταν ο Αχιλλέας δίνει το ταλαιπωρημένο κορμί του Εκτορα στον Πρίαμο. Κι αυτή την ανθρωπιά υπερασπίζεται στη διάρκεια, ως καίρια συνθήκη της ανθρώπινης ύπαρξης και συνύπαρξης.

Η μεγάλη αυτή ελληνίστρια (1913-2010) άφησε την τελευταία της πνοή στις 19 Δεκεμβρίου. Χαρακτήριζε τη δεκαετία του 2000 «ανησυχητική και γεμάτη κινδύνους» και η νηφάλια και παθιασμένη μαζί φωνή της θα λείψει περισσότερο παρά ποτέ από τον σύγχρονο κόσμο, που μέσα στην κρίση παρασύρεται όλο και περισσότερο στις δίνες του ανορθολογισμού, του εθνικισμού και της βίας σε όλες τις εκφάνσεις της.

Γεννημένη στη Σαρτρ το 1913, ένα χρόνο προτού ο Εβραίος πατέρας της σκοτωθεί στον πόλεμο, μεγαλωμένη από τη μυθιστοριογράφο μητέρα της Ζαν Μαλβουαζέν, η Ρομιγύ σάρωσε από πολύ νωρίς τις πρωτιές κι έγινε έτσι, μεταξύ άλλων πολλών, σύμβολο της γυναικείας χειραφέτησης: υπήρξε η πρώτη γυναίκα που έγινε δεκτή στην Ecole Normale (1933), η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια στο College de France (1973) στην έδρα «Η Ελλάδα και η διαμόρφωση της ηθικής και πολιτικής σκέψης», η πρώτη γυναίκα στην Ακαδημία «Αρχαίων Επιγραφών και Γραμμάτων» (1975) και η δεύτερη γυναίκα στη Γαλλική Ακαδημία μετά τη Μαργκερίτ Γιουρσενάρ. Ηταν πάντα προσανατολισμένη στο ευρύ κοινό, επιδιώκοντας να περάσει το μήνυμά της όσον αφορά την ανθρωπιστική παιδεία και αντίληψη σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. Αυτόν το διάλογο υπηρέτησε με τα πολυάριθμα έργα της μέχρι τέλους, όταν τυφλή πια έγραφε μέσω της γραμματέως της, βλέποντας ωστόσο πολύ πιο καθαρά από πολλούς μεγαλόσχημους Ευρωπαίους και Ελληνες πολιτικούς.

Η Ρομιγύ αναδεικνύει σταθερά τη σημασία του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και τη θεμελιακή τους θέση στον ευρωπαϊκό πολιτισμό και την ευρωπαϊκή παιδεία: «Η λέξη «Ευρώπη» είναι ελληνική. Χρησιμοποιήθηκε από τον 4ο αιώνα π.Χ. για να προσδιορίσει την Ελλάδα σε αντίθεση προς τα ασιατικά βασίλεια», λέει στις «Συναντήσεις με την Αρχαία Ελλάδα» (Αστυ, 1997). Οσο για τους αρχαίους Ελληνες, «έδωσαν συγκεκριμένη μορφή στις ευρωπαϊκές αξίες, τις διεκδίκησαν και τις προσδιόρισαν για τους μελλοντικούς αιώνες», προβάλλοντας την «πολιτική ελευθερία του υπεύθυνου πολίτη» έναντι του άβουλου υπηκόου.

Πολιτογραφημένη Ελληνίδα το 1995, πρέσβειρα του ελληνισμού από το 2000, η Ρομιγύ καταλείπει ένα σημαντικό έργο, στο οποίο οφείλουμε επειγόντως να εγκύψουμε σήμερα, τόσο για την εικόνα του ελληνισμού που μας δίνει εμπλουτίζοντας την οπτική κι αλλάζοντας ενδεχομένως την προοπτική μας, όσο και για το ουμανιστικό πρότυπο που προβάλλει και υποστηρίζει με πάθος, ως μοναδική άξια του ανθρώπου επιλογή μέσα στον κόσμο. Ας την ακούσουμε κι ας επιστρέψουμε στη «διαύγεια των απαρχών», όπως έλεγε, για να αντλήσουμε μεθοδολογικά εργαλεία και δύναμη προκειμένου να νικήσουμε τα σύγχρονα σκοτάδια. Αυτόν τον διαρκή αγώνα της για την επικράτηση του φωτός εκφράζει και το ακόλουθο περιστατικό.

Το 1935 ταξιδεύει για πρώτη φορά στην Ελλάδα, μαζί με άλλους υποτρόφους των κλασικών σπουδών. Ενας εξ αυτών, ο σπουδαίος κοινωνιολόγος, λογοτεχνικός κριτικός, ακαδημαϊκός Ροζέ Καγιουά γράφει επστρέφοντας ένα κείμενο με τίτλο «Παιχνίδι σκιών στην Ελλάδα». Η Ρομιγύ κρατά το γεγονός στον νου της ώς το 1996, είκοσι χρόνια σχεδόν μετά τον θάνατο του Καγιουά (1978), οπότε και του απαντά με το «Παιχνίδι φωτός στην Ελλάδα». Αυτό ακριβώς το κείμενο συμπυκνώνει όλη την αντίληψή της για την αρχαία Ελλάδα, που είναι για τη Ρομιγύ ένας τόπος φωτός, ένας πολιτισμός που αποδέχεται τις σκιές αγωνιζόμενος διαρκώς να τις διαλύσει («Παιχνίδι φωτός στην Ελλάδα», Αστυ, 1996).

Ο άνθρωπος στο κέντρο του σύμπαντος, η βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης μοίρας και αδυναμίας, η πρωτοκαθεδρία της λογικής έναντι του υπερφυσικού, η συμπόνια και το έλεος και κυρίως η ίδια η έννοια της δημοκρατίας και του μεγαλείου της, ιδού κάποιες από τις θέσεις της Ρομιγύ. Ο κύκλος των μεγάλων ξένων ελληνιστών (Βερνάν, Βιντάλ-Νακέ, Μοσσέ, Ζερνέ, Μπολάκ και άλλων) με την απώλεια της Ρομιγύ στενεύει ακόμη περισσότερο. Σε μια στιγμή που ούτε η ίδια η Ελλάδα δεν αναγνωρίζει την αξία των ανθρωπιστικών σπουδών και τις υποβαθμίζει δραματικά στην εκπαίδευσή της. Σε μια στιγμή που η ίδια η Ελλάδα απεμπολεί τα ανθρωπιστικά ιδεώδη στο όνομα της χρησιμοθηρίας που πολέμησε με όλες τις δυνάμεις της η Ρομιγύ. Ευτυχώς, τα γραπτά μένουν και ρίχνουν τον σπόρο για τις επόμενες γενεές.

• Επιλογές από την εργογραφία της

- Το ανθρώπινο μεγαλείο στον αιώνα του Περικλή, μετ. Α. Ξενάκη, Ωκεανίδα, 2010.

- Πόσο επίκαιρη είναι η αθηναϊκή δημοκρατία;, μετ. Ε. Οικονόμου, Ερμής, 2009.

- Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός, μετ. Κ. Τσιταράκης, Καρδαμίτσας, 2008.

- Η ηπιότητα στην αρχαία ελληνική σκέψη, μετ. Κ. Καλαντζοπούλου, Λιβάνης, 2007.

- Ανοδος και πτώση των κρατών κατά τους αρχαίους Ελληνες συγγραφείς, μετ. Μ. Καρδαμίτσα-Ψυχογιού, Καρδαμίτσας, 2007.

- Η έξαρση της δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα, μετ. Κ. Μηλιαρέση - Μ. Αθανασίου, Το Αστυ, 2006.

- Μια ορισμένη αίσθηση της Ελλάδας, μετ. Μ. Αθανασίου, Το Αστυ, 2004.

- Λεξικό της ελληνικής λογοτεχνίας, μετ. Κ. Περιστεράκη, Ζαχαρόπουλος, 2004

- Ηρωες τραγικοί - ήρωες λυρικοί, μετ. Μ. Αθανασίου, Το Αστυ, 2003.

- Η αρχαία Ελλάδα εναντίον της βίας, μετ. Κ. Μηλιαρέση - Μ. Αθανασίου, Το Αστυ, 2001.

- Η αρχαία Ελλάδα σε αναζήτηση της ελευθερίας, μετ. Κ. Μηλιαρέση, Το Αστυ, 2001.

- Επος και δράμα, μετ. Α. Στέφος, Σχολή Παναγιωτόπουλου, 1999.

- Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας, μετ. Ν. Αγκαβανάκης, Καρδαμίτσας, 1998.

- Οι μεγάλοι σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή, μετ. Φ. Κακριδής, Καρδαμίτσας, 1994.

- Ιστορία και λόγος στον Θουκυδίδη, μετ. Ε. Ι. Κακριδή, ΜΙΕΤ, 1988.