«Τελειώνουν οι ημέρες της απληστίας»

Γιάννης Ζουμπουλάκης - Λαμπρινή Κουζέλη

• Ο συγγραφέας Μπέρνχαρντ Σλινκ, προβληματίζεται για τη σημερινή κρίση

ΤΟ ΒΗΜΑ:  28/08/2011

 «Μετρημένες οι ημέρες της απληστίας που ζούμε» λέει για τη σημερινή κρίση ο 67χρονος Μπέρνχαρντ Σλινκ, ο συνταξιούχος πανεπιστημιακός που ζει σήμερα μεταξύ Βερολίνου και Νέας Υόρκης και έχει αφοσιωθεί στο γράψιμο. Τον εντοπίσαμε σε ένα ξενοδοχείο του Βερολίνου, όπου έχει καταλύσει προσωρινά διότι το διαμέρισμά του ανακαινίζεται, μόλις λίγα τετράγωνα πιο κάτω από το σπίτι του. Περπατώντας στους δρόμους της γειτονιάς και κάνοντας τις καθημερινές δουλειές του αισθάνεται, όπως μας είπε, ότι την ίδια στιγμή βρίσκεται και δεν βρίσκεται στο σπίτι του. «Δεν είναι δυσάρεστο αυτό το συναίσθημα»σχολίασε. «Ισως μάλιστα είναι το σωστό συναίσθημα που πρέπει να νιώθει έναςσυγγραφέας». 

- Πότε αρχίσατε να γράφετε; Τι σας ώθησε στη λογοτεχνία;
«Αρχισα να πρωτογράφω μαθητής και συνέχισα ως φοιτητής στο πανεπιστήμιο. Τα πρώτα μου κείμενα ήταν άτεχνα ποιήματα, διηγήματα και θεατρικά έργα. Από τη στιγμή που άρχισα να γράφω επιστημονικά κείμενα πίστευα ότι η απόλαυση της γραφής θα συνδεόταν στο εξής με το θεωρητικό γράψιμο- και πράγματι ως σήμερα η συγγραφή δοκιμίων και μελετών μού προκαλεί απόλαυση. Εργαζόμουν ήδη κάποια χρόνια ως καθηγητής Δημοσίου Δικαίου όταν αισθάνθηκα ότι κάτι έλειπε από τη ζωή μου. Δοκίμασα διάφορα πράγματα, ώσπου συνειδητοποίησα ότι εκείνο που μου έλειπε ήταν το λογοτεχνικό γράψιμο».

- Η ιδιότητα και το έργο σας ως δικαστή πόσο σας έχουν επηρεάσει ως λογοτέχνη; 
«Τα ηθικά και νομικά ζητήματα που βρίσκουν τον δρόμο τους στα αφηγήματά μου είναι συνήθως ζητήματα που με απασχολούν και ως νομικό, ως δικαστή, ως καθηγητή του Δημοσίου Δικαίου και της Φιλοσοφίας του Δικαίου, ως νομικό σύμβουλο».

- Στο «Διαβάζοντας στη Χάννα» σκιαγραφείτε τον χαρακτήρα μιας γυναίκαςυπεύθυνης για εγκλήματα πολέμου με τρόπο συγκινητικό που γεννά άμεση συμπάθεια,δείχνοντας,όπως και σε άλλα πεζογραφήματά σας,ότι δεν υπάρχει στη ζωή άσπρο και μαύρο,καλό και κακό,ηθικό και ανήθικο, ότι κάθε άτομο είναι η έκφραση της αμφιθυμίας και το άθροισμα αντιφάσεων.Με αυτό το δεδομένο,πόσο δύσκολο είναι για εσάς να σχηματίζετε άποψη για τους ανθρώπους τόσο ωςδικαστής όσο και στην προσωπική σας ζωή;
«Για να μπορέσουμε να σχετιστούμε με τους ανθρώπους πρέπει να σχηματίζουμε άποψη για αυτούς διαρκώς - τόσο στην ιδιωτική όσο και στην επαγγελματική μας ζωή. Ταυτόχρονα όμως πρέπει να έχουμε επίγνωση του γεγονότος ότι η άποψη που σχηματίζουμε για κάποιον δεν συλλαμβάνει το σύνολο του ατόμου».

- Κεντρικό θέμα στα περισσότερα μυθιστορήματά σας αποτελεί μια ερωτικήιστορία,θέμα κοινό,παγκόσμιο και διαχρονικό.Ποιες δυσκολίες σάς προκαλεί η πραγμάτευσή του; Σας προβληματίζει μήπως ξεπεράσετε το όριο και το δράμαμετατραπεί σε μελόδραμα;
«Οπως οι περισσότεροι, βρίσκω και εγώ δύσκολο μερικές φορές στον έρωτα να ισορροπήσω την επιθυμία μου για οικειότητα με την επιθυμία μου για αυτονομία, την πρόθεση να σεβαστώ τη γυναίκα που έχω απέναντί μου και να της δώσω αυτό που της ανήκει με την πρόθεση να διατηρήσω και να διεκδικήσω ό,τι είναι δικό μου.

Οπως έλεγα και πριν, τα ζητήματα που με προβληματίζουν στη ζωή βρίσκουν τον δρόμο τους στις ιστορίες μου. Οσο για τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο δράμα και στο μελόδραμα, δεν με ενδιαφέρει».

- Το ενοχικό παρελθόν και η ανάγκη για λύτρωση είναι επίσης θεματικά στοιχεία που εμφανίζονται συχνά στα έργα σας.
Τι σας κάνει συνήθως να αισθάνεστε ένοχος; Εχετε αισθανθεί ο ίδιος την ανάγκη για λύτρωση; «Δεν μπορώ να αναφέρω κάτι που “συνήθως” με κάνει να νιώθω ένοχος. Εχω αισθανθεί την ανάγκη για συγχώρεση και συμφιλίωση αρκετές φορές. Μερικές φορές όμως κάνουμε πράγματα για τα οποία δεν μας δίνεται συγχώρεση ούτε υπάρχει συμφιλίωση. Πρέπει να ζήσουμε με αυτό».

- Η υπέρτατη ανάγκη των ηρώων σας για συγχώρεση και συμφιλίωση έχει έναν χριστιανικό απόηχο. Πιστεύετε στον Θεό;
«Ο Θεός ενδέχεται να είναι δημιούργημα του ανθρώπου- δεν με απασχολεί. Ακόμη και έτσι έχει θέση στη ζωή μου».

- Μπορεί η λογοτεχνία να θεραπεύσει τα συλλογικά και τα προσωπικά τραύματα; 
«Πιστεύω ότι η λογοτεχνία, όπως και η μουσική, μπορεί να βοηθήσει βγάζοντάς μας από καταστάσεις όπου νιώθουμε πανικό, όπου βρισκόμαστε ηττημένοι στη σιωπή, θλιμμένοι στο σκοτάδι. Δίνοντας σχήμα σε μια τραυματική εμπειρία ή σε ένα τραυματικό συναίσθημα, η λογο τεχνία και η μουσική μπορούν να μετατρέψουν την εμπειρία αυτή ή το συναίσθημα σε κάτι που μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε».

- Εκφράζεται από πολλές πλευρές ο φόβος ότι,παρά τα διδάγματα του παρελθόντος,η οικονομική κρίση οδηγεί με ταχύτητα σε έναν κόσμο όλο και πιο συντηρητικό,όπου θα επικρατούν ο ρατσισμός και η εθνικιστική βία, όπως συνέβη στο μακελειό του Οσλο. Συμμερίζεστε αυτόν τον φόβο;
«Υπάρχει κανείς που να μη συμμερίζεται αυτόν τον φόβο; Ταυτόχρονα όμως πιστεύω ότι οι ημέρες της ιδεολογίας που ζούμε είναι μετρημένες, και δεν εννοώ την ιδεολογία του συντηρητισμού αλλά της απληστίας και της συσσώρευσης ατομικού πλούτου».

- Μπροστά στη δυσχερέστατη οικονομική κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε στην Ελλάδα,αναζητούμε υπευθύνους και γίνεται πολλή συζήτηση για τον ρόλο της ατομικής και της συλλογικής ευθύνης.Στην πεζογραφία σας διερευνάτε το ζήτημα της ατομικής ηθικής και της ατομικής ευθύνης.Ποιες συμπεριφορές καθιστούν ένα άτομο υπεύθυνο στις ημέρες μας; «Οι συμπεριφορές που το καθιστούσαν υπεύθυνο ανέκαθεν: να φροντίζει την οικογένεια και τους φίλους του, να συμπεριφέρεται ευπρεπώς στους συναδέλφους και στους εργοδότες του, να παίρνει την εργασία του στα σοβαρά, να μη ζει πέρα από τις δυνατότητές του, να υπακούει στους νόμους, να πληρώνει φόρους και να αφήνει τον κόσμο καλύτερο από ό,τι τον βρήκε».

- Στα «Καλοκαιρινά ψέματα» πρωταγωνιστές των ιστοριών σας είναι μικρά και μεγάλα ψέματα.Φαίνεται να υποστηρίζετε ότι το ψέμα,που δεν είναι αποδεκτό στην αίθουσα ενός δικαστηρίου,στην καθημερινή ζωή δεν μπορούμε να το αποφύγουμε.
«Πράγματι, δεν μπορούμε. Παρ΄ όλα αυτά, πιστεύω ότι αξίζει τον κόπο να πασχίζουμε να είμαστε έντιμοι».

- Τι επίδραση είχε στη ζωή σας η παγκόσμια επιτυχία τού «Διαβάζοντας στη Χάννα;».
«Το ότι έχουν διαβάσει τόσο πολλοί άνθρωποι το βιβλίο και με πλησιάζουν για να μου εκφράσουν το σχόλιο ή το ερώτημά τους εντείνει το αίσθημά μου ότι ο κόσμος ολόκληρος είναι σπίτι μου. Ετσι αντιλαμβάνομαι την επίδραση αυτής της επιτυχίας».

- Αναπόφευκτα πολλοί συγκρίνουν μια ταινία βασισμένη σε βιβλίο με το αρχικό κείμενο.Ως συγγραφέας που τα έργα του έχουν μεταφερθεί στον κινηματογράφο βρίσκετε τη σύγκριση θεμιτή;
«Νομίζω ότι είναι φυσικό, μόλις κάποιος ακούσει ότι ετοιμάζεται διασκευή ενός έργου, να αναρωτιέται πώς η διασκευή αυτή χειρίζεται το θέμα, τι προσθέτει και τι αφαιρεί, πώς το αλλάζει και πώς την ίδια στιγμή το αφήνει να παραμένει απαράλλαχτο. Μια καλή κινηματογραφική διασκευή είναι ακριβώς αυτό: μια παραλλαγή του θέματος του βιβλίου».- Εχετε ποτέ σκεφθεί να γράψετε αφήγημα που να διαδραματίζεται στην Ελλάδα ή με χαρακτήρες Ελληνες;
«Γράφω μόνο για ό,τι γνωρίζω και, μολονότι έχω πολύτιμες αναμνήσεις από την παραμονή μου στην Ελλάδα κάποτε- τρεις μήνες στην Κρήτη-, δεν γνωρίζω την Ελλάδα αρκετά για να γράψω γι΄ αυτήν».

Ο Σλινκ στον κινηματογράφο

Η σχέση του Μπέρνχαρντ Σλινκ με το Χόλιγουντ είχε αρχίσει να καλλιεργείται πολύ πριν από τη γενναιόδωρη «προσφορά» της Οπρα Γουίνφρεϊ που είπε για τα «Σφραγισμένα χείλη»: «Ποιος θα περίμενε ότι ένα βιβλίο 218 σελίδων θα μου γεννούσε τόσασυναισθήματα;». Τα δικαιώματα αυτού του βιβλίου που γυρίστηκε από τον σκηνοθέτη των «Ωρών» Στίβεν Ντάλντρι, με τους Κέιτ Γουίνσλετ και Ρέιφ Φάινς, είχαν ήδη αγοραστεί το 1996, ενώ για τη μεταφορά του στη μεγάλη οθόνη είχαν ενδιαφερθεί οΑντονι Μινγκέλα και ο Σίντνεϊ Πόλακ, οι οποίοι αντιλήφθηκαν πρώτοι τις κινηματογραφικές δυνατότητες του μυθιστορήματος. 

Στη γερμανική τηλεόραση είχε ήδη μεταφερθεί το βιβλίο του «Απόδοση δικαιοσύνης» με τίτλο «Der Tod kam als Freund»«Ο θάνατος ήρθε σαν φίλος»), ενώ μετά τα «Σφραγισμένα χείλη» ακολούθησε ο «Αλλος» του Ρίτσαρντ Εϊρ, με τους Λίαμ Νίσον και Αντόνιο Μπαντέρας, διεκδικητές της ίδιας γυναίκας. 

Για το 2013, τέλος, είναι προγραμματισμένη η διανομή της ταινίας που στηρίζεται στο μυθιστόρημα του Σλινκ «Το Σαββατοκύριακο». Κεντρικός ήρωας είναι ένα πρώην μέλος της αντιεξουσιαστικής οργάνωσης Μπάαντερ-Μάινχοφ που αποφυλακίζεται έπειτα από 20 χρόνια κράτησης και προσπαθεί να ξεφύγει από τις ενοχές του κατά τη διάρκεια του πρώτου Σαββατοκύριακου ελευθερίας. Στην ταινία, την οποία θα σκηνοθετήσει η ΝίναΓκρόσε, θα πρωταγωνιστεί ο γερμανός ηθοποιός Σεμπάστιαν Κοχ, γνωστός από τις «Ζωές των άλλων» και τη «Μαύρη λίστα». 

Γ.Ζ.

Δικαστής και συγγραφέας

Δικαστής, πανεπιστημιακός καθηγητής του Δημοσίου Δικαίου, συγγραφέας. Ο γερμανός πεζογράφος Μπέρνχαρντ Σλινκ γνώρισε την παγκόσμια επιτυχία με το μυθιστόρημά του «Διαβάζοντας στη Χάννα» (Κριτική, 1998), το οποίο μεταφράστηκε σε περισσότερες από 45 γλώσσες. Τα «Σφραγισμένα χείλη» (2008) του Στίβεν Ντάλντρι, η κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου, απογείωσε τη φήμη του συγγραφέα, ο οποίος έχει στο ενεργητικό του τα μυθιστορήματα «Απόδοση δικαιοσύνης» (1998), «Ο γόρδιος φιόγκος» (1999), «Τα ίχνη του χρήματος» (2003), «Ο γυρισμός» (2007), «Το Σαββατοκύριακο» (2009) και τη συλλογή διηγημάτων «Ερωτικές αποδράσεις» (2000), που κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κριτική. 

Στο έργο του το ερωτικό πάθος στη ρομαντική εκδοχή του Γκαίτε συναντιέται με το ψυχογραφικό ταλέντο και τους ευαίσθητους χαρακτήρες του Τόμας Μαν και με τη μυθοπλασία της συμφιλίωσης με το παρελθόν του Γκύντερ Γκρας. Η στοχαστική ρεαλιστική γραφή του προσπαθεί να διαχειριστεί δημιουργικά τη συλλογική ενοχή της Γερμανίας για τα εγκλήματα των δύο παγκόσμιων πολέμων και θέτει ερωτήματα για την ηθική, την εντιμότητα και την ευθύνη του ατόμου, στα οποία ο πρώην δικαστής απαντά με επιείκεια που μαρτυρεί τη βαθιά κατανόηση της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης ψυχής. Τελευταίο έργο του η συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Καλοκαιρινά ψέματα» (Κριτική, 2011). Στο βιβλίο αυτό μυστικά του παρελθόντος, καθημερινά ψέματα και ενοχές βρίσκονται στη ραχοκοκαλιά των επτά νέων ιστοριών του Μπέρναρντ Σλινκ. Οι ήρωές του συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να αποφύγουν τη στιγμή της αποκάλυψης. 

Δεν είναι όμως όλοι έτοιμοι να πληρώσουν το αντίτιμο της εξιλέωσης, κυρίως όταν η εντιμότητα προς τους άλλους είναι η μετάφραση της οδυνηρής ειλικρίνειας προς τον εαυτό.