Αναζητώντας το δίκαιο και το αγαθό

Ο Σαντέλ προβάλλει ηθικές θεωρίες πάνω σε συγκεκριμένα ηθικά διλήμματα

• Tου Βασιλη Mουρδουκουτα, Η Καθημερινή, 18/9/2011
• MICHAEL J. SANDEL
• Δικαιοσύνη, τι είναι το σωστό;
• μετ.: Αλέξανδρος Κιουπκόλης
• εκδ. Πόλις

Ηθικό, δίκαιο, ορθό, αγαθό. Εννοιες «δύστροπες» και απαιτητικές. Λέξεις δυσνόητες. Σπανίζουν. Στις μέρες μας, το τι είναι σωστό και τι όχι, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο, σχετίζεται σχεδόν αποκλειστικά με την αποτελεσματικότητα και την ωφέλεια. Η ηθική διάσταση γεγονότων, πράξεων και συμπεριφορών παρακάμπτεται, παραβλέπεται ή παραγνωρίζεται. Σωστό θεωρείται το λυσιτελές, το συμφέρον, το σκόπιμο.

Ωστόσο, η ίδια η ζωή συνεχίζει πεισματικά να θέτει ερωτήματα και διλήμματα ακραιφνώς ηθικά: Πρέπει να συμμετέχω στην πολιτική; Πρέπει να πληρώνω τους φόρους; Πρέπει να υποστηρίζω την ύπαρξη δημόσιων αγαθών, προσιτών σε όλους; Φέρω ευθύνη για την καταστροφή του περιβάλλοντος; Πρέπει να υπερασπίζομαι τους αδύναμους; Οφείλω να φροντίσω τους γερασμένους πια γονείς μου; Πρέπει να λέω πάντα την αλήθεια; Πρέπει να σέβομαι το διαφορετικό;

Πρόκειται για ερωτήματα που τίθενται επιτακτικά σε προσωπικό ή σε κοινωνικό επίπεδο, προκαλώντας διαφωνίες, ρήξεις, ασυμφωνίες. Ερωτήματα εμπρός από τα οποία αισθανόμαστε ανήμποροι να στοχαστούμε ηθικά, καθώς αποκαλύπτουν τη «γύμνια» των όρων που χρησιμοποιούμε, αλλά και την αναποτελεσματικότητά τους (sic).

Στο «Δικαιοσύνη, τι είναι το σωστό;» ο Μάικλ Σαντέλ (γενν. 1953), καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας στο Χάρβαρντ και ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους ηθικούς φιλοσόφους, πραγματεύεται αυτά ακριβώς τα ερωτήματα, υπενθυμίζοντάς μας τη σημασία της δικαιοσύνης, αλλά και κυρίως την επιτακτική ανάγκη να συλλογιζόμαστε ηθικά.

Ως γνήσιος υπέρμαχος μιας εφαρμοσμένης ηθικής φιλοσοφίας, η οποία τολμά να ασχολείται «με το βουητό της πόλης» και τα «επιχειρήματα και τα επεισόδια που αναστατώνουν τον κοινό νου», ο Σαντέλ αρνείται να θεωρητικολογήσει. Ως υποστηρικτής της πολιτικής θεωρίας του κοινοτισμού, στην οποία ενθέτει πολλές από τις κύριες ιδέες του Αριστοτέλη, θεωρεί ότι ο πολίτης οφείλει να στοχάζεται ηθικά και να συμμετέχει ενεργά στον δημόσιο διάλογο περί δικαιοσύνης.

Κατά συνέπεια, το «Δικαιοσύνη, τι είναι το σωστό» δεν συνιστά μία ακόμη ιστορία των ιδεών περί ηθικής και δικαιοσύνης. Η παρουσίαση των βασικών αρχών της ηθικής θεωρίας των Ωφελιμιστών, του Καντ, του Μιλ, του Rawls, των Ελευθεριαστών (Libertarians) και του Αριστοτέλη δεν είναι γραμμική ούτε μονοσήμαντη. Ο Σαντέλ προβάλλει τις ηθικές θεωρίες σε συγκεκριμένα και χειροπιαστά ηθικά διλήμματα, τα οποία αντλεί από την επικαιρότητα, αναδεικνύοντας με γλαφυρό τρόπο τις αρετές και τις αδυναμίες τους. Εν ολίγοις, η κάθε ηθική θεωρία αναμετριέται με προβλήματα και θέματα που σχετίζονται με την ίδια τη ζωή.

Ο λόγος που επιλέγει να υποβάλει τις θεωρίες αυτές σε έλεγχο επί του πρακτέου είναι κατ’ ουσίαν παιδευτικός. Ο ορθός ηθικός συλλογισμός, σύμφωνα με τον Αμερικανό στοχαστή, επιβάλλει την κριτική εξέταση των ατομικών μας πεποιθήσεων και, κατ’ επέκταση, την αξιολόγηση των ηθικών αρχών πάνω στις οποίες στηρίζονται. Κάτι τέτοιο, με τη σειρά του, προϋποθέτει τη γνώση των κύριων ηθικών θεωριών που μας προσφέρονται. Μια και σε αυτές τις θεωρίες θα βρούμε τις αρχές επί των οποίων μπορούμε να αρθρώσουμε την ηθική μας επιχειρηματολογία. Ως εκ τούτου, οφείλουμε να «εξοικειωθούμε» με τις υφιστάμενες ηθικές θεωρίες και τις κύριες αρχές που τις διέπουν. Μόνον, υπό αυτούς τους όρους, μπορούμε να υποβάλουμε σε κριτικό έλεγχο τις απόψεις μας για το τι είναι ηθικά σωστό, ώστε να κατανοήσουμε το τι σκεφτόμαστε και γιατί. Μόνον υπό αυτούς τους όρους θα κατορθώσουμε να συλλογιζόμαστε ηθικά, διαθέτοντας στέρεη επιχειρηματολογία.

• Bαθύς γνώστης

Στο «Δικαιοσύνη, τι είναι το σωστό;», ο Σαντέλ επιβεβαιώνει τη φήμη του: είναι αναμφίβολα ένας βαθύς γνώστης της αρχαίας και σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας, αλλά και ένας ακαταπόνητος και ευρηματικός «παιδαγωγός». Αρκεί να σημειωθεί ότι το έργο στηρίζεται στις εξαιρετικά δημοφιλείς παραδόσεις του στο Χάρβαντ, τις οποίες παρακολουθούν κάθε φορά πάνω από χίλιοι φοιτητές.

Εν κατακλείδι, ο έγκριτος πανεπιστημιακός μάς προσφέρει μία συναρπαστική περιπλάνηση στον κόσμο των ιδεών περί δικαιοσύνης, αναδεικνύοντας τη σημαίνουσα αξία τους. Δεδομένων των ιστορικών συνθηκών, η σημασία του έργου του καθίσταται ακόμη μεγαλύτερη. Η υφιστάμενη –οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική– κρίση θίγει και μεταβάλλει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο είχαμε έως σήμερα οργανώσει τον δημόσιο και ιδιωτικό μας βίο. Μας επιβάλλει, συνεπώς, να αναζητήσουμε και να στοχαστούμε εκ νέου το ηθικό, το δίκαιο, το ορθό και το αγαθό.