Το φαινόμενο Θέμελη

• ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
• Επτά, Κυριακή 28 Αυγούστου 2011

ΗΤΑΝ η ευγένεια προσωποποιημένη. Ακόμα κι όταν δεν μπορούσε να σταθεί από τους πόνους, λειτουργούσε ως άψογος οικοδεσπότης για τους ρεπόρτερ που κατέφθαναν στου Παπάγου με νωπές τις εντυπώσεις από το «πιο μαύρο βιβλίο» του, όπως χαρακτήριζε τη «Συμφωνία των ονείρων» ο ίδιος, το έβδομο μυθιστόρημά του, που έμελλε να είναι και το τελευταίο του

Ακόμα κι όταν δεν μπορούσε να σταθεί από τους πόνους, λειτουργούσε ως άψογος οικοδεσπότης για τους ρεπόρτερ που κατέφθαναν στου Παπάγου με νωπές τις εντυπώσεις από το «πιο μαύρο βιβλίο» του, όπως χαρακτήριζε τη «Συμφωνία των ονείρων» ο ίδιος, το έβδομο μυθιστόρημά του, που έμελλε να είναι και το τελευταίο του. Χρόνια χτυπημένος από καρκίνο, ο Νίκος Θέμελης έδωσε τη μάχη για τη ζωή με αξιοπρέπεια, εμπιστευόμενος τους έλληνες γιατρούς του, ανήσυχος αλλά και διαλλακτικός ως το τέλος και αλώβητος από τα σκάνδαλα που ανέκυψαν στο πάλαι ποτέ εκσυγχρονιστικό μπλοκ. Εφυγε όμως βαθύτατα απογοητευμένος, πεπεισμένος ότι «πίσω από όλους μας -εργαζόμενους, διανοούμενους, πολιτικούς- κρύβεται μια χωλή παιδεία και μια πλειοψηφικά ενιαία κουλτούρα που επιτρέπει στην πολιτική σκηνή την κυριαρχία των πελατειακών σχέσεων, στην οικονομία την αρπαχτή του εδώ και τώρα, και στον τρόπο σκέψης μας την ιδέα ότι για όλα φταίνε οι άλλοι αλλά ποτέ εμείς». Αυτές τις νοοτροπίες άλλωστε επιχείρησε να διαβρώσει με τα βιβλία του κι ας δυσφορούσε λιγάκι όταν του αποδίδονταν προθέσεις... αμιγώς διαπαιδαγωγικές.

Ο συγγραφέας Θέμελης εμφανίστηκε το 1998, όταν η εκδοτική αγορά διψούσε για έργα «επωνύμων» καταξιωμένων σε εξωλογοτεχνικούς χώρους, κι ενώ ο Κώστας Σημίτης, στο πλευρό του οποίου εργαζόταν ο ίδιος από το 1981, ήταν πρωθυπουργός πλέον και μάλιστα δημοφιλέστατος. Σίγουρα τα παραπάνω μέτρησαν για μια θετική προδιάθεση απέναντί του. Κανείς ωστόσο δεν μπορούσε να φανταστεί την απήχηση που θα γνώριζε στόμα με στόμα η «Αναζήτηση», αυτό το γοητευτικό παραμύθι για μεγάλους, το διαποτισμένο από τις αξίες του Διαφωτισμού, το οποίο του εξασφάλισε εκατοντάδες χιλιάδες αγνώστες, πρόθυμους έκτοτε να ταξιδέψουν μαζί του παντού: από την τουρκοκρατούμενη Ηπειρο ως τη Σμύρνη, από την Τεργέστη ως τη Βιέννη και την Οδησσό, από την Ελλάδα του Τρικούπη ως εκείνη του Μεταξά, από τη μικρασιατική καταστροφή ως τον εμφύλιο σπαραγμό.

Αντλώντας έμπνευση από τον βίο των προγόνων του και τεκμηριώνοντας εξαντλητικά το πραγματολογικό υλικό του, ο Θέμελης στράφηκε στο παρελθόν ευελπιστώντας για ένα μέλλον όπου οι έννοιες δημοκρατία, ισότητα, ελευθερία και δικαιοσύνη θα διατηρούν το αληθινό τους περιεχόμενο. Αλλοτε υποδειγματικοί ως προς το ψυχικό τους σθένος, κι άλλοτε τσακισμένοι από την προσπάθειά τους να υπερασπιστούν τις απόψεις τους, οι ήρωές του διασχίζουν μεταβατικές εποχές και οι περιπέτειές τους συντονίζονται μ' εκείνες του ελληνισμού πότε για το καλύτερο και πότε για το χειρότερο.

«Δεν νιώθω ώριμος συγγραφέας ακόμα ώστε να καταπιαστώ με τη σημερινή εποχή» δήλωνε ο ίδιος στο «Επτά», με αφορμή το «Μια συντροφιά ανάμεσά μας», που διαδέχθηκε, το 2005, την περίφημη τριλογία του «Η αναζήτηση - Η ανατροπή - Η αναλαμπή». Η μόνη φορά που το τόλμησε ήταν με το «Μια ζωή, δυο ζωές» (όπου ένας ευπρεπής πανεπιστημιακός, σε κρίση μέσης ηλικίας, έρχεται αντιμέτωπος με τον πειρασμό της μοιχείας), με το οποίο έσπασε και η... μονοτονία των διθυραμβικών κριτικών.

Πράγματι, ο Θέμελης δεν έγραψε ευθέως για τα όσα είδαν τα μάτια του στα παρασκήνια της εξουσίας, αλλά εμμέσως τοποθετήθηκε για όλα όσα εξακολουθούν να μας απασχολούν: για το ζήτημα της εθνικής μας ταυτότητας, για τη στάση μας απέναντι στις «αλήθειες των άλλων», για τα εγκλήματα που μένουν ατιμώρητα, για τη σύγχυση ανάμεσα στην αρχαιογνωσία και την προγονολατρία, για το χάσμα ανάμεσα στην ατομική προκοπή και το συλλογικό καλό.

Τιμημένος με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για την «Ανατροπή», μεταφρασμένος στα γερμανικά, τα ιταλικά, τα ρουμανικά και τα τουρκικά, και με τις ως τώρα πωλήσεις των έργων του να φτάνουν τα 700.000 αντίτυπα, ο τεχνοκράτης που αναδείχθηκε ένας από τους πιο επιτυχημένους έλληνες πεζογράφους, αναπαύεται από την περασμένη Δευτέρα στο κοιμητήριο του Παπάγου. Και καθόλου δεν αποκλείεται να δούμε κάποτε το «φαινόμενο Θέμελης» να γίνεται αντικείμενο τόσο φιλολογικών όσο και κοινωνιολογικών διατριβών.