Ιστορίες Ανατολής στην αρχαία Ελλάδα

Ο Αριστοφάνης στους Αχαρνείς φαίνεται να δανείζεται στοιχεία
από τους θρύλους του Φιρντούσι

• Του Δανιηλ Ι. Ιακωβ*Η Καθημερινή, Tρίτη, 28 Iουνίου 2011

• Ιω. Μ. Κωνσταντάκος, «Θρύλοι και παραμύθια για τη χώρα του χρυσού. Αρχαιολογία ενός παραμυθιακού μοτίβου», Αθήνα: στιγμή 2011, σ. 344 (με εκτενή αγγλική περίληψη).

ΠΑΡΑΔΟΣΗ. Σύμφωνα με τον αρχαιοελληνικό μύθο, τα αντικείμενα του θεϊκού κόσμου ήταν κατασκευασμένα από χρυσάφι. Στον Πίνδαρο, για παράδειγμα, απαντούν η χρυσή λύρα του Απόλλωνα, το χρυσό άρμα που χαρίζει ο Ποσειδώνας στον Πέλοπα και ο χρυσός γαμήλιος θάλαμος, όπου ο Απόλλωνας σμίγει με την Κυρήνη. Το συμπέρασμα είναι προφανές: το χρυσάφι είναι σπάνιο πολύτιμο μέταλλο, γι’ αυτό και η κατοχή του ανήκει στις υπερκόσμιες δυνάμεις. Για να το διατυπώσουμε με ψυχολογικούς όρους: το όνειρο των Ελλήνων για οικονομική ευμάρεια προβάλλεται στην υπερβατική σφαίρα ή, στην καλύτερη περίπτωση, σε παραδείσιες χώρες του θρύλου, όπου το χρυσάφι δεν είναι απλώς προσιτό, αλλά ρέει σε τέτοια ποσότητα, ώστε να καταλήξει αντικείμενο περιφρόνησης. Στις χώρες αυτές, εκτός από το χρυσάφι, αφθονούν το ασήμι και τα πετράδια όπως διαμάντια, σμαράγδια κτλ., υλικά από τα οποία συνίστανται όχι μόνο τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης αλλά και ολόκληρα βουνά. Ωστόσο, το χρυσάφι ενίοτε φρουρείται από επικίνδυνα όντα που απειλούν τη ζωή των χρυσοθήρων. Ο ιστορικός Κτησίας μάς πληροφορεί ότι στα χρυσοφόρα βουνά της Ινδίας ενδημούν σαρκοβόροι γρύπες που εμποδίζουν τη συλλογή του χρυσαφιού και εξαναγκάζουν τους ανθρώπους σε ριψοκίνδυνες νυχτερινές εξορμήσεις. Ο Ηρόδοτος, εξάλλου, αναφέρει μια έρημο με χρυσή άμμο που τη φυλάσσουν γιγαντιαία μυρμήγκια. Οι άνθρωποι εκμεταλλεύονται την εκδήλωση υψηλών θερμοκρασιών, οπότε τα μυρμήγκια αναζητούν δροσιά μέσα στη γη, και τότε, υπό αντίξοες συνθήκες, επιχειρούν τη συγκέντρωση της πολύτιμης άμμου. Η εκδοχή της φρούρησης δεν προκαλεί έκπληξη, αν αναλογιστούμε ανάλογες περιπτώσεις από τον αρχαιοελληνικό μύθο όπως τον ακοίμητο δράκοντα που προστάτευε το χρυσόμαλλο δέρας. Ο συνδυασμός χρυσού και μυρμηγκιών φυλάκων επανέρχεται στον ιστορικό Μεγασθένη, ο οποίος αντλεί την παράδοση, κατά πάσα πιθανότητα, από την Ινδία.

Την περιφημότερη, πάντως, ιστορία τη διασώζει ο Φιρντούσι, ο οποίος ανατρέχει σε πανάρχαιες παραδόσεις. Συγκεκριμένα, αφηγείται την εκστρατεία του βασιλιά του Ιράν εναντίον του Μαζανταράν, μιας πλούσιας χώρας με ιδανικές κλιματικές συνθήκες και άφθονο χρυσάφι και πετράδια. Ο Ιρανός βασιλιάς, ύστερα από αφάνταστες περιπέτειες και φοβερές κακουχίες, κατόρθωσε τελικά να την υποτάξει και να διανείμει τα πλούτη της στους στρατιώτες του.

Κάποια από αυτές τις ευρέως διαδεδομένες ανατολίτικες ιστορίες για χρυσοφόρες χώρες φαίνεται ότι γοήτευσε τον Αριστοφάνη, ο οποίος στους Αχαρνείς παριστάνει μια αθηναϊκή διπλωματική αποστολή, που είχε μεταβεί στην Περσία για να εξασφαλίσει κάποια οικονομική υποστήριξη, να μεταφέρει εξωφρενικές πληροφορίες. Συγκεκριμένα, οι απεσταλμένοι διατείνονται ότι σε αυτήν την αχανή χώρα η ανεξέλεγκτη κατανάλωση άκρατου οίνου από χρυσά ποτήρια και η αδιάλειπτη ενασχόληση με πλούσια και εκλεκτή τροφή θεωρούνται ένδειξη ανδρισμού. Ως αδιάσειστο τεκμήριο αυτού του ισχυρισμού προσάγουν το γεγονός ότι ο βασιλιάς επισκέπτεται τα χρυσά βουνά της χώρας του και πάνω τους αποπατεί επί οχτώ ολάκερους μήνες, για να απαλλαγεί από τις τεράστιες ποσότητες τροφής που έχει καταναλώσει κατά τις εντυπωσιακές γαστριμαργικές του επιδόσεις. Ο συγγραφέας υποθέτει ότι ο Αριστοφάνης πρέπει να γνώριζε θρύλους σαν εκείνους του Φιρντούσι, γιατί οι μεταξύ τους θεματικές ομοιότητες είναι αξιοπρόσεκτες. Δεν αποκλείεται μάλιστα το κοινό να ήταν εξοικειωμένο με παραδόσεις για χώρες με αστείρευτα πλούτη, οπότε διέθετε τη δυνατότητα να αξιολογήσει τις αποκλίσεις του κωμικού από τη δάνεια ιστορία, γιατί στο έργο εντοπίζονται γκροτέσκες υπερβολές και γελοιογραφικές παραμορφώσεις που, ασφαλώς, ανάγονται στον διαθλαστικό φακό του ευφυούς Ελληνα ποιητή και αποσκοπούν στην παραγωγή κωμικού αποτελέσματος.

Διασταύρωση πολιτισμών

Η προηγούμενη αδρή παρουσίαση περιορίστηκε συνειδητά σε μια ενδεικτική δειγματοληψία που αφορούσε το κεφάλαιο για τον Αριστοφάνη, το οποίο επιλέχθηκε σκόπιμα, επειδή ανακαλεί έντονα τις μόνιμες και πιεστικές ελλείψεις που βασανίζουν ανελέητα έναν νεότερο ομόλογο του Δικαιόπολη, τον Καραγκιόζη: ο λόγος είναι, φυσικά, για την πενιχρή τροφή και τα γλίσχρα οικονομικά. Και άλλα κεφάλαια αυτού του ενδιαφέροντος βιβλίου, που θεραπεύει την επείγουσα ανάγκη μας για προσφυγή στην παραμυθία του θρύλου, ανιχνεύουν τις οφειλές αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων σε ανατολίτικες ιστορίες, αποδεικνύοντας ότι και στον τομέα του πολιτισμού δεν υπάρχει παρθενογένεση. Η λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου υπήρξε τεράστιο χωνευτήρι και σημαντικός κόμβος διασταύρωσης ποικίλων πολιτισμών. Το ζητούμενο σε παρόμοιες περιπτώσεις έγκειται στην ανακάλυψη της εκλεκτικής συγγένειας που οδήγησε στην αφομοίωση και την αξιοποίηση της ξένης σοφίας. Βέβαιο, πάντως, παραμένει ότι στο πρόσωπο του κ. Κωνσταντάκου χαιρετίζουμε έναν από τους ελάχιστους αξιόλογους γνώστες των παραδόσεων της Ανατολής και αναμένουμε από τη γραφίδα του τον τρίτο τόμο του Ακίχαρου, οι δύο προηγούμενοι τόμοι του οποίου κυκλοφόρησαν επίσης από τις εκδόσεις «στιγμή», που τις διευθύνει ο δεξιοτέχνης τυπογράφος Αιμίλιος Καλιακάτσος.

* Ο Δανιήλ Ι. Ιακώβ είναι καθηγητής στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ.