«Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο»

Ο άγγλος κριτικός Τέρι Ιγκλετον αντικρούει τη μία κριτική μετά την άλλη για το έργο του Καρλ Μαρξ

• Γρηγόρης Μπέκος   
• ΤΟ ΒΗΜΑ:  31/05/2011

Ο Τέρι Ίγκλετον έχει διαγράψει μια σημαντική ακαδημαϊκή πορεία μέχρι τώρα και έχει εκδώσει σημαντικά βιβλία, εκ των οποίων πολλά θεωρούνται τούτη τη στιγμή κλασικά

 
Ο Τέρι Ιγκλετον είναι ο πιο γνωστός και σίγουρα ο πιο προκλητικός κριτικός της λογοτεχνίας και της πολιτισμικής θεωρίας στη Μεγάλη Βρετανία σήμερα. Το έργο του, που ενίοτε προκαλεί ζωηρές συζητήσεις στους ακαδημαϊκούς κύκλους αλλά και στον βρετανικό τύπο, γονιμοποιείται απ’ τη σκέψη του Καρλ Μαρξ αλλά και από την καθολική του ανατροφή.

Ο Ιγκλετον έχει διαγράψει μια σημαντική ακαδημαϊκή πορεία μέχρι τώρα και έχει εκδώσει σημαντικά βιβλία, εκ των οποίων πολλά θεωρούνται τούτη τη στιγμή κλασικά, όπως η «Εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας» (Οδυσσέας, 2008), «Η ιδεολογία του αισθητικού» (Πολύτροπον, 2006) και «Οι αυταπάτες της μετανεωτερικότητας» (Μεταίχμιο, 2007) μεταξύ άλλων.

Ο 68χρονος σήμερα Ίγκλετον, που μεγάλωσε σε μια καθολική ιρλανδική οικογένεια της εργατικής τάξης στο Σάλφορντ της Αγγλίας, είναι ένας οξυδερκής αναγνώστης με ανατρεπτικές προσεγγίσεις στα λογοτεχνικά έργα αλλά και τις παραδοχές της σύγχρονης κουλτούρας. Τα βιβλία του διαβάζονται από ένα ευρύ κοινό και ο τρόπος γραφής του, γεμάτος σαρκασμό και φλεγματικό χιούμορ, ενίοτε είναι απολαυστικός και πάντως ασυνήθιστος για καθηγητή πανεπιστημίου.

Τα τελευταία χρόνια έχει κατηγορηθεί πολλάκις από συναδέλφους του και δημοσιογράφους ότι δεν είναι αρκετά «σοβαρός», ότι «κάνει πλάκα» και ότι τα βιβλία του είναι «απογοητευτικά», πέραν βεβαίως των όσων γενικώς τον απορρίπτουν ως «ιδεοληπτικό» και «γραφικό». Τέτοιες αντιδράσεις ακολούθησαν και τη διάλεξη που είχε δώσει το 2008 στην Αθήνα (για τη λειτουργία και το ρόλο της θεωρίας και της κριτικής της λογοτεχνίας) στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Ο ίδιος πάντα βρίσκει τον τρόπο να απαντά με ακόμα πιο καυστικό τρόπο στους επικριτές του, κυρίως όταν η κριτική τους δεν αφορά καμία λογοτεχνική θεωρία ή προσέγγιση αλλά την τρέχουσα πολιτική και οικονομική συγκυρία για την οποία ο Ίγκλετον έχει σαφέστατες απόψεις. Ο πλέον διάσημος απ’ αυτούς τους επικριτές είναι ο πρίγκιπας Κάρολος της Ουαλλίας που τον έχει ονομάσει «dreadful Eagleton», απαίσιο δηλαδή, απεχθή Ίγκλετον.

Το πιο πρόσφατο βιβλίο του «Why Marx was right» (Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο) κυκλοφόρησε απ’ τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Γέιλ στα μέσα του περασμένου Απριλίου και ο αντίκτυπός του έχει ήδη αρχίσει. Ο Ίγκλετον βάζει στο στόχαστρο δέκα απ’ τις πιο συνηθισμένες ενστάσεις και κριτικές απέναντι στο έργο του Καρλ Μαρξ και, όπως γράφει ο ίδιος, τις αντικρούει τη μία μετά την άλλη.

Μεταξύ άλλων αντιτίθεται στο ότι η σκέψη του Μαρξ οδηγεί στην πολιτική τυραννία, ότι υποβαθμίζει τα πάντα στο οικονομικό πεδίο, ότι είναι ένα είδος ιστορικού ντετερμινισμού κτλ. «Υπερασπίζομαι τις ιδέες του Μαρξ όχι επειδή είναι τέλειες αλλά επειδή είναι πειστικές» συνεχίζει στο εισαγωγικό του σημείωμα ο Ίγκλετον και προσθέτει ότι «το Κομμουνιστικό Μανιφέστο έχει περιγραφεί ως “το κείμενο που άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση μέσα στον 19^ο αιώνα”» και προφανέστατα στον αμέσως επόμενο.

Επισημαίνει δε ότι «ακόμα και οι πιο αδυσώπητοι επικριτές του Μαρξ δεν θα αρνούνταν ότι μεταμόρφωσε τον τρόπο που κατανοούμε την ανθρώπινη ιστορία. Ένας πολέμιος του σοσιαλισμού, ο οικονομολόγος-διανοητής Λούντβιχ Χάινριχ φον Μίζες ( σ.σ. που επηρέασε καθοριστικά και τον Φρίντριχ φον Χάγεκ του «Συντάγματος της Ελευθερίας») περιέγραψε το σοσιαλισμό “ως το πλέον ισχυρό αναμορφωτικό-μεταρρυθμιστικό ρεύμα που γνώρισε ποτέ η ιστορία, η πρώτη ιδεολογική τάση που δεν περιορίστηκε μόνο σ’ ένα μέρος της ανθρωπότητας αλλά υποστηρίχτηκε από ανθρώπους όλων των φυλών, των εθνών, των θρησκειών και των πολιτισμών”. Εντούτοις, αναπαράγεται ευρέως μια περίεργη αντίληψη ότι ο Μαρξ και οι θεωρίες του μπορούν τώρα να ενταφιαστούν με ασφάλεια – κι’ αυτό ύστερα από μια εκ των πιο καταστροφικών κρίσεων του καπιταλιστικού συστήματος που έχει καταγράψει η ιστορία».

Η αναφορά του στην πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση είναι ενδεικτική της οπτικής γωνίας που επιστρατεύει και σε αυτό το βιβλίο. «Αυτή η κρίση έκανε πιο σαφές τουλάχιστον ότι η λέξη καπιταλισμός, συνήθως μασκαρεμένη με κάποια ντροπαλά ψευδώνυμα, όπως «νεωτερικότητα», «βιομηχανικό σύστημα» ή «Δύση», έρχεται πάλι στην ατζέντα. Μπορείς να είσαι σίγουρος ότι το καπιταλιστικό σύστημα βρίσκεται σε κίνδυνο όταν ο κόσμος αρχίζει να μιλάει για καπιταλισμό. Αυτό μας υποδεικνύει ότι το σύστημα σταμάτησε να είναι τόσο φυσικό όσο ο αέρας που αναπνέουμε και μπορεί να ειδωθεί εναλλακτικά όχι ως καθαρά ιστορικό πλέον γεγονός αλλά ως κάτι απόλυτα σύγχρονό μας. Επιπροσθέτως, ό,τι γεννήθηκε μπορεί πάντα να πεθάνει και εξ’ αιτίας αυτού τα κοινωνικά συστήματα αρέσκονται στο να παρουσιάζονται ως κάτι το αθάνατο».

Ο Τρίστραμ Χαντ γράφοντας για το βιβλίο στον βρετανικό Observer της 29^ης Μαϊου 2011 (http://www.guardian.co.uk/books/2011/may/29/why-marx-was-right-eagleton-review) κάνει την (ανωτέρω) αναμενόμενη κριτική στον Ίγκλετον, χαρακτηρίζοντάς το «μια απογοήτευση» και για τους θαυμαστές του Μαρξ και του ίδιου του Ίγκλετον. Αναγνωρίζει ωστόσο ότι ο συγγραφέας καταδεικνύει επαρκώς το πόσο κεντρικής σημασίας είναι η έννοια της δημοκρατίας στον μαρξιστικό κομμουνισμό και πόσο επιτυχημένα προσεγγίζει τη φύση της ελεύθερης βούλησης στο έργο των Μαρξ και Ένγκελς.

Ο αρθρογράφος συνεχίζει την κριτική του επισημαίνοντας ότι ο Ίγκλετον δεν αναφέρει πολλά για την ανθρώπινη κατάσταση στον κομμουνισμό, δεν είναι επαρκώς ουτοπική η προσέγγισή του (όπως του Ένγκελς) καθώς «ο μαρξισμός δεν επιφυλάσσει καμία υπόσχεση για την ανθρώπινη τελειότητα» όπως γράφει ο Ίγκλετον και επιπλέον «ο φθόνος, η επιθετικότητα, η κυριαρχία, η κτητικότητα και ο ανταγωνισμός θα συνεχίσουν να υπάρχουν». Κλείνει ο Χαντ δηλώνοντας απογοητευμένος που ένας καθολικός διανοητής όπως ο Ίγκλετον δεν εμβαθύνει στην «ιουδαιοχριστιανική ιδέα του Μαρξ για τον παράδεισο επί της γης». Με λίγα λόγια, ο Χαντ λέει πως ο Ίγκλετον δεν είναι αρκετά μεταφυσικός εν προκειμένω. Αν ήταν, μάλλον θα υπέσκαπτε ο ίδιος το βιβλίο του και θα ενίσχυε ακριβώς τις θέσεις που θέλησε να ανατρέψει…

Ο Τέρι Ίγκλετον διδάσκει στο τμήμα Αγγλικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Λάνκαστερ και είναι Καθηγητής Πολιτισμικής Θεωρίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Ιρλανδίας, Galway. Σήμερα ζει στο Δουβλίνο.

Τα βιβλία του στα ελληνικά