Οδυσσέας Ελύτης:«Μην τυχόν και δω την “Ποδηλάτισσα” δημοσιευμένη!»

• Μια λιγότερο γνωστή πτυχή του ποιητή, η σχέση του ως καλλιτέχνη με το βιβλίο ως υλικό αντικείμενο, παρουσιάζεται στο Ηράκλειο Κρήτης

• Της ΛΑΜΠΡΙΝΗΣ ΚΟΥΖΕΛΗ   
• ΤΟ ΒΗΜΑ:  2/7/2011

 «Είμ΄ εγώ, μ΄ ακούς; Σ΄ αγαπώ, μ΄ ακούς;». Μεσημέρι της περασμένης Δευτέρας στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο. Η φωνή ακούγεται σταθερή, δυνατά. Οι επισκέπτες του μουσείου σαστίζουν. Τα βήματα μένουν μετέωρα στη μαρμάρινη σκάλα του νεοκλασικού κτιρίου. Τα δάχτυλα σφίγγουν αντανακλαστικά το ξύλο της κουπαστής. Η φωτογραφική μηχανή στο άλλο χέρι χαλαρώνει. Τα κεφάλια στρέφουν. Το βλέμμα αναζητεί την αθέατη ανδρική φωνή. «Ο τρομοκράτης είναι ο άξεστος των θαυμάτων». Αιφνιδιαστικοί στην αρχή, οι στίχοι του Οδυσσέα Ελύτη διαρρηγνύουν τη σιωπή του μουσείου πυκνώνοντας. «Λάμπει μέσα μου κείνο που αγνοώ. Μα ωστόσο λάμπει» ακούγεται μια γυναικεία φωνή. Η θεατρική ομάδα Σχήμα Επτά προβάρει το δρώμενο που θα παρουσιάσει την Τετάρτη στα εγκαίνια της έκθεσης για τον Ελύτη.


Η έκθεση εντάσσεται σε μια σειρά εκδηλώσεις με τις οποίες το μουσείο, ο δήμος και η Περιφέρεια Κρήτης γιορτάζουν τα εκατόχρονα από τη γέννηση του μεγάλου ποιητή στο Ηράκλειο. Μολονότι περισσότερο θυμόμαστε τη μυτιληνιά καταγωγή, ο Οδυσσέας Αλεπουδέλλης γεννήθηκε και έζησε δύο χρόνια στην πόλη, όπου ο πατέρας του διατηρούσε εργοστάσιο σαπωνοποιίας. Ο συγγραφέας, εκδότης και επιμελητής εκδόσεων Δημήτρης Καλοκύρης μάς δείχνει εμπορικά παραστατικά της επιχείρησης, διαφημίσεις της εποχής, φωτογραφίες του εργοστασίου «Αθηνά» και δύο αυθεντικές πλάκες σαπούνι με ανάγλυφο τον λογότυπο της επιχείρησης Αλεπουδέλλη.

Είναι ο ξεναγός μας στην έκθεση «Φρόντισε να τυπωθεί πανομοιότυπο» στην οποία παρουσιάζονται χειρόγραφα, σχέδια, κολάζ και φωτογραφίες με ιδιόχειρες λεζάντες, δακτυλόγραφα σημειώματα, δοκίμια κειμένων του Ελύτη με χειρόγραφες διορθώσεις και σχόλια του ιδί ου, επιστολές, πρώτες εκδόσεις, αλλά και άφθονο εικαστικό υλικό του Δημήτρη και της Ελένης Καλοκύρη από τη συνεργασία τους με τον ποιητή.

Η επικοινωνία τους, που ξεκίνησε με επιστολή που έστειλε στον ποιητή ο 17χρονος Καλοκύρης ενθουσιασμένος από τη μελοποίηση του «Αξιον Εστί» από τον Θεοδωράκη, διήρκεσε ως τον θάνατο του ποιητή. «Ηταν από τους πρώτους που μου έστειλε κείμενο για το περιοδικό “Τραμ” που εξέδιδα στη Θεσσαλονίκη, επιμελήθηκα πολλά βιβλία του, συνεργαστήκαμε για το αφιέρωμα που του κάναμε στο περιοδικό “Χάρτης”».

Βασισμένη στο υλικό του Αρχείου Καλοκύρη που παραχωρείται στο μουσείο, αυτή η προσωπική έκθεση αναπαριστά στον χώρο τη σχέση του Ελύτη με τον κάτοχο του αρχείου και περιγράφεται αναλυτικά στο συναισθηματικό δοκίμιο «Ή με χρώμα ή χωρίς» που κυκλοφόρησε με αφορμή την έκθεση. Μέσα από τη σχέση του ποιητή με τον επιμελητή του ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται μια λιγότερο γνωστή πτυχή του Ελύτη: τη σχέση του ως καλλιτέχνη και εικαστικού με το κείμενο και το βιβλίο ως υλικό αντικείμενο.

Σε όλη της την έκταση η σχέση αυτή αποτυπώνεται στην πορεία της έκδοσης του εικαστικής έμπνευσης ποιήματος «Villa Νatacha». Ο Ελύτης ζητεί από τον Καλοκύρη να επιμεληθεί την εκτός εμπορίου συλλεκτική έκδοση. Τον Ιούλιο του 1973 του ταχυδρομεί δακτυλόγραφη επιστολή με κατευθύνσεις. Εντεκα αριθμημένες λεπτομερείς οδηγίες που δεν αφήνουν τίποτε στην τύχη: εξώφυλλα, τυπογραφικά στοιχεία, κοσμήματα, κολοφώνας, αριθμός αντιτύπων. Για τα χρώματα στέλνει δείγματα υπογραμμίζοντας: «Με το πράσινο που σου εσωκλείω». Εχει προηγουμένως αποστείλει περιοδικά του Τεριάντ με υποδείξεις για όλα τα χρώματα. «Εάν δεις ότι δεν γίνεται ωραίο, ειδοποίησέ με εγκαίρως» τονίζει στον επιμελητή.

Στην πορεία μιας έκδοσης ο Ελύτης επιθεωρεί τα δοκίμια και κάνει παρατηρήσεις: «Δημήτρη,πρόσεχε» γράφει αυστηρά σε σημείωμα του 1978 σχετικά με την έκδοση του βιβλίου «Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο»: «Ανακάλυψα πολλά λάθη. Επίσης δεν ετήρησες όλες τις παραγράφους...Χρειάζεται κι άλλη διόρθωση».

Κάποια χρόνια νωρίτερα, το 1971, ο Ελύτης ανταποκρίνεται στο αίτημα του Καλοκύρη να εγκαινιάσει με κείμενά του το περιοδικό «Τραμ» που εκδίδει ομάδα νέων στη Θεσσαλονίκη. Του στέλνει το ποίημα «Θάνατος και ανάστασις του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου» και την «Ποδηλάτισσα». «Μην τυχόν και δω την “Ποδηλάτισσα” δημοσιευμένη! Είναι προσωπική μου προσφορά σε σένα» του γράφει στο υστερόγραφο. Επέτρεψε τη δημοσίευση 20 χρόνια αργότερα.

• ΤΟ ΤΡΙΠΤΥΧΟ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Στον πρώτο εκθεσιακό χώρο παρουσιάζεται χρονολόγιο με τα βασικά γεγονότα της ζωής και της ποιητικής πορείας του Ελύτη. Σε παράλληλη ζώνη εκτυλίσσονται σημαντικά πολιτικά και καλλιτεχνικά γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας.Σε προθήκη αυθεντικά τέλεξ του Πρακτορείου Ρόιτερ με την αναγγελία της βράβευσης του Ελύτη με το Νομπέλ το 1979, ο λόγος που εκφώνησε στα επιδόρπια του Νομπέλ,το αφιέρωμα του γαλλικού περιοδικού «Les Νouvelles Litteraires»,πρώτες εκδόσεις.

Εννέα πρωτότυπες υδατογραφίες του ποιητή για την έκδοση της μετάφρασης της «Αποκάλυψης» του Ιωάννη που δεν συμπεριλήφθηκαν στην έκδοση,ένα άγνωστο κολάζ του ιδίου,το πλήρες δακτυλόγραφο της μετάφρασης με ιδιόχειρες διορθώσεις του ποιητή,φωτογραφίες του στην Πάτμο.Το πλήρες δακτυλόγραφο της μετάφρασης ξεφυλλίζει ο επισκέπτης σε οθόνη αφής στην κόγχη της «Αποκάλυψης».

Υλικό από τις εκδόσεις «Η ποδηλάτισσα»,«Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου»,«Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο», «Ιψ ο τυπογράφος»,συνεργασίες του Ελύτη στο περιοδικό «Τραμ» και όλο το υλικό του αφιερώματος του περιοδικού «Χάρτης» προστατεύονται στις γυάλινες προθήκες της μεγάλης αίθουσας της έκθεσης.Ελαιογραφία της Ελένης Καλοκύρη απεικονίζει την τρελή ροδιά,ενώ ψηφιακές εικόνες της ιδίας από τη συλλογή «Επτά μέρες από την αιωνιότητα» βασισμένη στο ποίημα του Ελύτη και ψηφιακοί πίνακες φιλοτεχνημένοι για την έκδοση της «Ποδηλάτισσας» κρέμονται από την οροφή.Στο βάθος,σε συγχρονισμένη προβολή,έργα των Πικάσο,Ματίς,Σαγκάλ,Νταλί,Ντε Κίρικο,Ρόθκο και άλλων καλλιτεχνών που απαρτίζουν το «Φανταστικό Μουσείο» του «Εν λευκώ» μαζί με σύμβολα του Ελύτη από το «Σηματολόγιο».

ΠΟΤΕ & ΠΟΥ

Η έκθεση «Φρόντισε να τυπωθεί πανομοιότυπο» θα λειτουργεί στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο (Σοφοκλή Βενιζέλου 27 και Λυσιμάχου Καλοκαιρινού 7) ως τις 2 Ιουνίου 2012.