Ο «Μακαβέττας» του Απόστολου Δοξιάδη

• ΔΙΑΚΡΙΝΟΝΤΑΣ 
• Κάτοπτρο
• Tης Ελισαβετ Kοτζια, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Kυριακή, 26 Δεκεμβρίου 2010

Ο «Μακαβέττας» του Απόστολου Δοξιάδη (Ικαρος, σελ. 252) πρωτοκυκλοφόρησε το 1988, παραμένει ωστόσο ένα επίκαιρο ελληνικό μυθιστόρημα. Θέμα του, οι αλλεπάλληλες συνωμοτικές ενέργειες στρατιωτικών αξιωματούχων σε μια χώρα που την κυβερνά ο στρατός· και ειδικότερα του υποδειγματικού νομοταγούς Μακαβέττα, που δεν αποφεύγει εν τέλει να ηγηθεί ανατρεπτικού πραξικοπήματος με διακηρυγμένο στόχο την αποκατάσταση των προδομένων ιδεωδών της Επανάστασης, στην πραγματικότητα όμως για να περισώσει την καριέρα του και την προσωπική του ζωή. Με την πάροδο του χρόνου, το μυθιστόρημα έχει κατά τη γνώμη μου κερδίσει ως προς την απόλαυση που προφέρει. Διότι, δεδομένου ότι έχουμε απομακρυνθεί από το πολιτικό τραύμα της δικτατορίας, η διακωμώδηση ενός πραξικοπήματος δεν ενοχλεί πλέον και δεν στενοχωρεί. Κι ακόμη, διότι δεδομένου ότι έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι της μεταμοντέρνας αναδιάταξης των αφηγηματικών ειδών και των λογοτεχνικών τους τρόπων, είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε καλύτερα τη συμβολή του συγγραφέα προς την κατεύθυνση που επρόκειτο να λάβει ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής πεζογραφίας στην τελευταία εικοσαετία όταν η ζυγαριά έγειρε προς τη μεριά της βλάσφημης παρωδίας και του πολύτροπου υβριδισμού.

Στην 25ετή συγγραφική πορεία του, ο Δοξιάδης χτύπησε δύο από τις φλέβες που έχουν αρδεύσει τη σημερινή συλλογική φαντασία – τα κόμικς και τα μαθηματικά. Από μια άποψη, ο «Μακαβέττας», όπως και το μεταγενέστερο μυθιστόρημά του «Τα τρία ανθρωπάκια» (1997), θα μπορούσαν να θεωρηθούν προάγγελοι του πρόσφατου γραφιστικού μυθιστορήματος Logicomix (2008). Διότι και στα δύο πεζογραφικά αφηγήματα, οι ήρωές είναι στερεοτυπικοί, σχηματικοί και στατικοί, με τον τρόπο που αναγκαστικά απεικονίζονται από το ένα καρέ στο άλλο οι ήρωες των κόμικς. Με μια βασική διαφορά. Οτι ενώ οι ήρωες στα δύο μυθιστορήματα είναι δισδιάστατοι και την κίνηση στα έργα αυτά προσφέρει η ιλιγγιώδης ταχύτητα της δράσης, το γραφιστικό Logicomix προσπαθεί, αντιθέτως, να υπερβεί τους περιορισμούς του είδους και να αποδώσει το ψυχικό βάθος των επίπεδα απεικονιζομένων ηρώων. Κι ακόμα, ότι ενώ ο «Μακαβέττας» και «Τα τρία ανθρωπάκια» αποτελούν παρωδία, η ιστορία στο Logicomix κάποιες στιγμές αγγίζει τα όρια του τραγικού. Ισως διότι, όπως αποδεικνύεται στο τρίτο μυθιστόρημα του Δοξιάδη «Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ» (2001), η κωμωδία και το δράμα γεννιούνται ταυτόχρονα και συμβιώνουν μέσα στον ίδιο άνθρωπο, στην ίδια βιογραφία και στο ίδιο ριζικό.

Οσον αφορά τον «Μακαβέττα», μπορεί οι ήρωες να μη διαθέτουν ψυχολογικό βάθος, μέσα όμως από τη φάρσα την οποία συνθέτει η παράδοξη ιστορία του εξωφρενικού αντισυνταγματάρχη προκύπτουν ορισμένα βαρυσήμαντα ζητήματα. Πρώτον, η μεταφυσική της σύμπτωσης, η σημασία που έχει, με άλλα λόγια, το τυχαίο και μάλιστα το επουσιώδες περιστατικό στην έκβαση της ιστορίας. Κι ακόμη, το πρόβλημα της νομιμότητας: Πότε οι πράξεις που επιτελούνται με σκοπό τη προάσπιση της έννομης τάξης εκτρέπονται στην καθολική παραβίασή της; Και μέσω των δύο αυτών κομβικών θεμάτων οδηγούμαστε στο γενικότερο πρόβλημα της ειρωνικής μετάπτωσης των ανθρώπινων επιδιώξεων στο αντίθετό τους. Οι ήρωες στον «Μακαβέττα» διαρκώς αυτοδιαψεύδονται με τρόπο φαιδρό, καθώς οι καταστάσεις εξελίσσονται προς διαφορετική κατεύθυνση από αυτήν που επιθυμούν. Πρόκειται για τη σαρκαστική αρχή της αυτοεκπληρούμενης προφητείας – θεματική η οποία μας οδηγεί στην Ελλάδα της κρίσης. Ο «Μακαβέττας» προσφέρεται, με άλλα λόγια, σαν ένα κάτοπτρο προκειμένου να αντικρίσουμε πτυχές από τον σημερινό μας εαυτό. Διότι μπορεί στην ιστορία του να επικρατούν πραξικοπηματίες στρατιωτικοί, αλλά ο βίος και η πολιτεία των ηρώων παραπέμπουν σε δημόσιες στάσεις και καταστάσεις πολύ οικείες. Διότι τι άλλο κάνουν οι πρωταγωνιστές από συνεχείς ίντριγκες και ατελείωτους ελιγμούς; Τι διαφορετικό πράττουν από το να υπονομεύουν διαρκώς εαυτούς και αλλήλους; Τι αλλιώτικο απ’ το να δωροδοκούν και να διαφθείρουν τις πιο άμεμπτες συνειδήσεις; Και τι διαφορετικό απ’ το να μιλούν μια ξύλινη γλώσσα που ενώ επικαλείται την προσωπική τιμή, εξυπονοεί ακριβώς το αντίθετό της; Και τι άλλο κάνουν από το να προωθούν στο όνομα του δημοσίου συμφέροντος τους δικούς τους ιδιοτελείς σκοπούς; Και τι διαφορετικό από το να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες που θέτουν σε κίνηση πολυπλοκότατους μηχανισμούς οι οποίοι, ξεφεύγοντας από τον έλεγχό τους, παγιδεύουν στο τέλος τους ίδιους τους υποκινητές; Τι άλλο δείχνει, τέλος, το μυθιστόρημα από ένα πολίτευμα εφτάψυχο που, παρά τα εμφανέστατα τεράστια κρίματά του, καταλήγει να επιβιώνει με κάθε μέσο και για κάθε σκοπό.