Ενας Μαρξ για τον 21ο αιώνα. Επισκόπηση της ιστορίας του μαρξισμού υπό το πρίσμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης

 [Του Θαναση Bασιλειου, Η Καθημερινή, 18/12/2011]. ERIC HOBSBAWM: Πώς να αλλάξουμε τον Κόσμο. Μαρξ και μαρξισμός, 1840-2011, μτφρ.: Μάνια Μεζίτη, επιμέλεια: Νικηφόρος Σταματάκης, εκδ. Θεμέλιο. Σε μια περίοδο που στην Ευρώπη είναι σαν να ακούγονται ξανά κραυγές όπως εκείνες της Παρισινής Κομμούνας, «frere, il faut mourir» (αδελφέ, πρέπει να πεθάνεις), όλοι αναγνωρίζουν αυτό που πιθανώς πίστευαν ενδόμυχα από καιρό. Οτι, δηλαδή, ο κόσμος τούτος πρέπει ν' αλλάξει. Αυτοί που ασφαλώς έχουν κάποιο ειδικότερο ενδιαφέρον για τον Μαρξ και τον μαρξισμό, θέλουν δηλαδή να μελετήσουν τις δικές τους ιδέες, θα βρουν στον ενενηντατετράχρονο Βρετανό συνεπή μαρξιστή ιστορικό, Ερικ Χομπσμπάουμ, αρκετά στοιχεία της σοφίας για τις ιστορικές συνθήκες, την ανάπτυξη και την επιρροή των ιδεών. Οι υπόλοιποι θα βοηθηθούν στους συλλογισμούς τους για το μέλλον της ανθρωπότητας.
Το τελευταίο (μπεστ σέλερ στο εξωτερικό) βιβλίο του κορυφαίου ιστορικού είναι μια συλλογή μελετών πάνω στην εξέλιξη της σκέψης του Μαρξ και του Ενγκελς και πάνω στην ιστορία του μαρξισμού από τον θάνατο του Μαρξ, το 1883, έως σήμερα. Για την ιστορία, σημειώνω πως στην κηδεία του Μαρξ είχαν παραβρεθεί έντεκα άτομα. Είκοσι οκτώ χρόνια μετά, το 1911, στην κηδεία του Λαφάργκ και της Λάουρα Μαρξ είχαν μαζευτεί είκοσι χιλιάδες άνθρωποι, με τον Β. Ι. Λένιν να αδυνατεί να βγάλει κάποιο συμπέρασμα από την αυτοκτονία τους. Είχαν αλλάξει πολλά πράγματα, και η περιοδολόγηση, κατά Χομπσμπάουμ, της ιστορίας του μαρξισμού βοηθάει τη μελέτη των αλλαγών: Πρώτη περίοδος, από τον θάνατο του Μαρξ έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεύτερη, από τη Μεγάλη Υφεση του 1929 έως το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Τρίτη, από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έως το 1983. Η τέταρτη περίοδος αναφέρεται στην υποχώρηση του μαρξισμού, από το 1983 έως το 2000.
Εκτός από τις σταθερές συγγραφικές αρετές του κορυφαίου ιστορικού -τη διεισδυτική σκέψη και τη συναρπαστική αφήγηση- αξιοπρόσεκτη ασφαλώς είναι και η επιλογή του να μελετήσει, εκτός από τους δύο ιδρυτές του μαρξισμού, την πρωτότυπη και ιδιαίτερη συμβολή του Αντόνιο Γκράμσι - του μόνου μεταγενέστερου των Μαρξ και Ενγκελς.
Βέβαια, ο τίτλος του βιβλίου του Χομπσμπάουμ παραπέμπει στην 11η θέση του Μαρξ για τον Φόιερμπαχ: «Οι φιλόσοφοι δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά να εξηγούν τον κόσμο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Το πρόβλημα είναι να τον αλλάξουμε». Παρά ταύτα, και μολονότι ο ίδιος ο Μαρξ ανάλωσε όλη τη ζωή του υπηρετώντας με συνέπεια αυτή την επιταγή, ο μαρξισμός, στην πράξη, περισσότερο χρησίμευσε σαν εργαλείο ανάλυσης και κατανόησης του κόσμου, παρά σαν θεωρία αλλαγής του.
Στις σημερινές συνθήκες της παρατεταμένης κρίσης του καπιταλισμού και της μεγάλης αβεβαιότητας για το μέλλον, ο Μαρξ επανέρχεται στο προσκήνιο, και μάλιστα απελευθερωμένος από τα δεσμά τής, εκ των πραγμάτων, σύνδεσής του με τον «μαρξισμό-λενινισμό», την κρατική θεωρία και απολογητική των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Ο Χομπσμπάουμ μάς υπενθυμίζει πόσο αλλόκοτα όμοιος είναι ο σημερινός, παγκοσμιοποιημένος καπιταλιστικός κόσμος με τον καπιταλισμό που έβλεπαν ο Μαρξ και ο Ενγκελς, ήδη από το 1848, στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό που αφηγείται για τη συνάντησή του με τον Τζορτζ Σόρος: «Τότε περίπου που άλλαζε ο αιώνας, ο Τζορτζ Σόρος με ρώτησε ποια είναι η γνώμη μου για τον Μαρξ. Γνωρίζοντας πόσο διαφέρουν οι απόψεις μας θέλησα να αποφύγω τη λογομαχία και έδωσα μια συγκεχυμένη απάντηση. «Αυτός ο άνθρωπος», είπε ο Σόρος, «ανακάλυψε κάτι για τον καπιταλισμό πριν από 150 χρόνια που οφείλουμε να το προσέξουμε»». Ούτως ή άλλως, αυτοί που πρώτοι διάβαζαν το «Κεφάλαιο» στην Αμερική ήταν οι καπιταλιστές, που νόμιζαν πως θα βρουν συμβουλές για το πώς θα αυξηθεί το κέρδος τους.

Γιατί ξανά;

Ωστόσο, τι είναι εκείνο που κάνει τον μαρξισμό σήμερα επίκαιρο; Πέρα από το γεγονός ότι η «μέθοδος Μαρξ» ανακτά τη ζωντάνια της, απαλλαγμένη από τα βαρίδια του «λενινισμού» και την παραποίησή της, ο σημερινός κόσμος, που βιώνει τη μεγαλύτερη, παρατεταμένη πολύπλευρη κρίση, μετά τη Μεγάλη Υφεση του '30, δεν είναι βέβαιο ότι μπορεί να ξαναβρεί τον βηματισμό του με τα συμβατικά μέσα της φιλελεύθερης ή της κεϊνσιανικής οικονομικής πολιτικής.
Μολονότι μπορεί να μη διαφαίνεται στον ορίζοντα ένα εναλλακτικό σύστημα, τίποτε δεν αποκλείει το υφιστάμενο σύστημα, με τις μεγάλες ανισότητες και αντιφάσεις του, να οδηγηθεί σε μια κατάρρευση - κατάρρευση ανάλογων διαστάσεων με εκείνη του άλλοτε κραταιού υπαρκτού «σοσιαλισμού». Οσο για τον Μαρξ, το σίγουρο είναι πως στον Χομπσμπάουμ δεν έχει πέσει «θύμα κακών κληρονόμων και βορά της τρωκτικής κριτικής». Γιατί το συμπέρασμα με το οποίο κλείνει το διεισδυτικό και κριτικό βιβλίο είναι τούτο: «Ο οικονομικός και πολιτικός φιλελευθερισμός, μεμονωμένα ή συνδυασμένα, δεν μπορεί να δώσει τη λύση στα προβλήματα του 21ου αιώνα. Για άλλη μια φορά, έχει έρθει η ώρα να πάρουμε τον Μαρξ στα σοβαρά. Ομως, ο Μαρξ του 21ου θα είναι σίγουρα πολύ διαφορετικός από τον Μαρξ του 20ού αιώνα».