Εμμονή στη φθορά και το γήρας

• Ο Φίλιπ Ροθ στο τελευταίο του βιβλίο επαναλαμβάνει τη θεματολογία του

• Της Ντορας Mακρη, Η Καθημερινή, 29/08/2010

• ΦΙΛΙΠ ΡΟΘ Η ταπείνωση, εκδ. Πόλις, σελ. 170

Θεωρείται ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας, ο συγγραφέας που στα 26 μυθιστορήματά του συνδυάζει αριστοτεχνικά τη μεταμοντέρνα αισθητική με τη διεισδυτική κριτική της αμερικανικής ιστορίας. Ο Ροθ είναι ο πιο πολυδιαβασμένος και πολυβραβευμένος Aμερικανός πεζογράφος, μόνιμος υποψήφιος για το Νομπέλ Λογοτεχνίας, ο μόνος εν ζωή συγγραφέας που τα Απαντά του εκδίδονται σε πλήρη και οριστική έκδοση από τη Library of America.

Κι όμως, η τελευταία του νουβέλα απογοητεύει ακόμη και τους πιο φανατικούς αναγνώστες του. Στο σύντομο αυτό μυθιστόρημα πρωταγωνιστεί ο 65χρονος Σάιμον Αξλερ, ο τελευταίος «από τους πιο μεγάλους κλασικούς ηθοποιούς της αμερικανικής σκηνής», που όμως εξαιτίας της απώλειας του υποκριτικού του ταλέντου, βιώνει συμπτώματα κατάρρευσης. Η απομόνωση που συνοδεύεται από την εγκατάλειψη της συζύγου και του κοινού του, δίνουν αφορμή για μια κουραστική επανάληψη –στο πρώτο μέρος του βιβλίου– της πρόσφατης θεματολογίας του Ροθ (σωματική φθορά, γήρας, θάνατος, αυτοκτονία).

Ωστόσο, στο δεύτερο μέρος και προς εκπλήρωση των μύχιων πόθων του, στη ζωή του Αξλερ εισβάλλει η 40χρονη Πεγκίην, κόρη ηθοποιών, πρώην φίλων του. Η γυναίκα αυτή γίνεται αντικείμενο των ερωτικών του φαντασιώσεων: παρά την προηγούμενη αμιγή ομοφυλοφιλική της δραστηριότητα, η Πεγκίην υποκύπτει στην επιθυμία της για τον Αξλερ και μαζί μπλέκονται σε έναν παράφορο και παράτολμο έρωτα. Ο ήρωας επιδίδεται στη μεταμόρφωση της Πεγκίην σε μια γυναίκα γεμάτη θηλυκότητα, ενώ συγχρόνως ο ίδιος ανακτά τη σφριγηλότητα και την αρρενωπότητα των ώριμων χρόνων του, γεγονός που ο Ροθ περιγράφει λεπτομερώς, παρουσιάζοντας διεξοδικά τις σαδομαζοχιστικές συνευρέσεις του ζευγαριού που ενίοτε καταλήγουν σε μπερδεμένο m�nage trois. Ομως, η ελπίδα διάσωσης που φάνηκε να ενσαρκώνει η Πεγκίην γίνεται αιτία της καταστροφής του, καθώς η απρόβλεπτη γυναίκα τον εγκαταλείπει, βάζοντας τέλος στις αυταπάτες του για μια καθυστερημένη ευκαιρία δημιουργίας οικογένειας.

Η ταπείνωσή του είναι ολοκληρωτική. Στο συγχυσμένο του μυαλό αναδύεται ξανά ο πραγματικός του εαυτός: ο αποτυχημένος ηθοποιός, το γερασμένο σώμα, το φάντασμα αυτού που ήταν κάποτε. Ο Αξλερ αποφασίζει να υποδυθεί τον ρόλο του Κονσταντίν Γκαβρίλοβιτς Τρέπλιεφ από τον «Γλάρο» του Τσέχωφ που αυτοκτονεί επί σκηνής. Ο ρόλος που κάποτε τον καθιέρωσε ως ηθοποιό είναι αυτός που επιλέγει για να δώσει τέλος στη ζωή του.

Τη μυθιστοριογραφία του Ροθ πάντοτε διέκρινε η τάση για υπερβολή, που στο μεγαλύτερο μέρος της συνίσταται στην απερίφραστη σεξουαλική διατύπωση ερωτικών σκηνών ή φαντασιώσεων. Για παράδειγμα, «Το σύνδρομο Πόρτνοϊ» (1969), που του χάρισε λογοτεχνική αναγνώριση, είναι ένας σκανδαλιστικός μονόλογος του ήρωα για τον αυνανισμό και το σεξ. Ομως, το Σύνδρομο εκδόθηκε στην κορύφωση της σεξουαλικής απελευθέρωσης και των καταγγελιών για κοινωνική υποκρισία. Στο βραβευμένο με National Book Award «Θέατρο του Σάμπαθ» (1995), ο χυδαίος και λάγνος Μίκυ Σάμπαθ είναι καταδικασμένος να ζει τις επιπτώσεις της αποκλίνουσας σεξουαλικότητάς του. Η ερωτική ζωτικότητά του γίνεται η νέμεσίς του, αφού καταλήγει να εκλιπαρεί τον θάνατό του χωρίς ο ίδιος να έχει το κουράγιο να τερματίσει την άθλια ζωή του. Αν και σε μερικούς αναγνώστες οι αντισυμβατικοί ήρωες του Ροθ ίσως εμπνέουν αντιπάθεια, είναι σύνθετοι και καλοδουλεμένοι και όχι μονοδιάστατοι και σχηματικοί, όπως ο Αξλερ. Επιπλέον, η αποτύπωση του ερωτικού πόθου ή της ερωτικής πράξης δεν εξαντλείται στην ωμή περιγραφή των σεξουαλικών πρακτικών, όπως στην «Ταπείνωση», αλλά αναδεικνύει την υπαρξιακή υπόσταση του ανθρώπου που βιώνει τον έρωτα. Αν και υπάρχουν ορισμένες καλές μυθιστορηματικές στιγμές όπου ο αναγνώστης αισθάνεται τη σαγηνευτική δύναμη της πυκνής, αυτοσαρκαστικής γραφής του Ροθ, εντούτοις η νουβέλα στερείται δραματικής ολότητας, ενώ οι σεξουαλικές περιγραφές αγγίζουν τα όρια της πορνογραφίας. Ως απόδειξη, επικαλούμαστε τη βράβευση του Ροθ από το Literary Review με το βραβείο χειρότερου σεξ στη λογοτεχνία. (Προηγούμενοι νικητές, οι Μέιλερ και Σεμπάστιαν Φοκς, ενώ συνυποψήφιοί του, οι Τζον Μπάνβιλ και Αμος Οζ).

Γεννιέται ωστόσο το ερώτημα, γιατί ένας συγγραφέας με εξασφαλισμένη θέση στο λογοτεχνικό κανόνα παρασύρεται στην άκριτη δημοσίευση μυθιστορημάτων; Σε τι εξυπηρετεί η επίδειξη παραγωγικότητας από τον Ροθ που με το έργο του έχει συμβάλει στον επανακαθορισμό του κοινωνικού ρόλου της λογοτεχνίας; Ο 77χρονος συγγραφέας φαίνεται να έχει υποκύψει στον πειρασμό της ένταξής του στο λογοτεχνικό star system, μετατρέποντας το πρόσφατο έργο του σε αναλώσιμο καταναλωτικό προϊόν, η «αξία» του οποίου εξαρτάται από το μάρκετινγκ και τον αριθμό των πωληθέντων αντιτύπων.