Ρωσία καλεί ανθρωπότητα

• Γράφει η Σοφία Νικολαΐδου, ΤΑ ΝΕΑ, Σάββατο, 28 Αυγούστου 2010

Ενα συγγραφικό ταμπεραμέντο που δεν συμβιβαζόταν με τίποτα. Ο Αντρέγιεφ υπήρξε το λογοτεχνικό αστέρι της εποχής του. Χιλιάδες αντίτυπα, διθυραμβικές κριτικές. Στα έργα του θέτει σπαρακτικά φιλοσοφικά ερωτήματα και εστιάζει σε πολύπλοκες ψυχολογικές καταστάσεις. Ρώσικος ρεαλισμός, που καταβυθίζεται στην ανθρώπινη ύπαρξη

Ο Αντρέγιεφ (1871-1919) υπήρξε πρωτότυπος και αμφιλεγόμενος. Εζησε σε μια εποχή κρίσεων και ανατροπών στη Ρωσία- και στον κόσμο ολόκληρο. Η παλιά τάξη πραγμάτων καταποντιζόταν, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος σφράγιζε, με άφθονο αίμα, το τέλος μιας εποχής. Καταθλιπτικός, ταλανιζόταν από κρίσεις αμφιβολίας. Πότης και ασυμβίβαστος. Προσπάθησε ανεπιτυχώς να αυτοκτονήσει, όταν ήταν φοιτητής. Σπάνιο ταλέντο στη φωτογραφία, έγραψε διηγήματα και θεατρικά έργα. Οι κριτικοί τσακώνονταν ποιος θα τον εγκωμιάσει πρώτος. Οι εκδόσεις των έργων του εξαντλούνταν λίγες μέρες μετά την πρώτη τους κυκλοφορία. Οι αναγνώστες τον μισούσαν ή τον λάτρευαν. Η λογοκρισία απαγόρευε τις παραστάσεις του. Η κόμισσα Τολστόι ζήτησε την κεφαλή του επί πίνακι, γιατί εξέθετε τα σεξουαλικά προβλήματα των νέων. «Θέλω να γίνω ο απόστολος της αυτοκαταστροφής. Θέλω με το βιβλίο μου να επηρεάσω τη λογική, τα συναισθήματα, τα νεύρα του ανθρώπου, ολόκληρη τη ζωώδη του φύση», σημείωνε στο ημερολόγιό του. Η τρανταχτή επιτυχία ξεχνιέται, τις περισσότερες φορές, μετά θάνατον. Η λήθη είναι η αναγνωστική μοίρα των πολύ επιτυχημένων. Ο Αντρέγιεφ διέψευσε τα λογοτεχνικά προγνωστικά.

Στο διήγημα «Η σκέψη», ο γιατρός Ιγκνάτγεβιτς Κερζέντσεφ διαπράττει φόνο. Κλείνεται σε ψυχιατρείο. Η αστυνομική έρευνα μελετά τα ημερολόγιά του. Αυτά αποτελούν τη βάση της δικαστικής πραγματογνωμοσύνης. Ο αφηγητής αναφέρεται στο θύμα του, τον Αλεξέι Κωνσταντίνοβιτς Σαβιέλοφ, στενό του φίλο από το γυμνάσιο, και στη σύζυγο του φίλου του Τατιάνα Νικολάγεβνα. Θυμίζει ότι της έκανε πρόταση γάμου, δυο χρόνια προτού εκείνη επιλέξει τον Αλεξέι.

Μέσα από έναν σπαρακτικό μονόλογο, ο αφηγητής, μιλάει για το έγκλημα και την τρέλα.

Αναφέρεται στον Ντοστογιέφσκι και τον Μωπασάν. Ψαύει τη σκοτεινή ρίζα της παράνοιας. Την τυφλή αφετηρία της. Εκφυλισμός ή απόφαση; Για ποιο λόγο δολοφονεί τον φίλο του ο γιατρός; Επειδή αγαπούσε την Τατιάνα, όπως ο ίδιος αποκαλύπτει; Ή επειδή η Τατιάνα αγαπούσε τον άντρα της, όπως επιμένει η ίδια; Μέσα στον στρόβιλο της αφηγηματικής τρέλας, κάθε παραλογισμός ακούγεται λογικός και πειστικός.

Τρέλα και βία: το κεφάλι του θύματος γίνεται κομμάτια. Σαλεμένος νους και υπερβολική προσοχή, ταυτόχρονα. Συναισθηματικό χάος και νοητική ευταξία. Ο αφηγητής αναπτύσσει τον πρωτοπρόσωπο λόγο του κι εμείς ακούμε τη φωνή του να ανεβοκατεβαίνει κλίμακες αισθημάτων, να χτίζει και να γκρεμίζει σκέψεις και λογικές συνεπαγωγές, να αντηχεί σε ένα άδειο δωμάτιο.

• Ομοβροντία

Στο δεύτερο διήγημα του τόμου, με τίτλο «Ο κυβερνήτης», ο κυβερνήτης Πιοτρ Ιλιτς αναγκάζεται να αντιμετωπίσει έξαλλους εργάτες εργοστασίου, μετά από τρεις εβδομάδες απεργίας. Πετούν πέτρες, πληγώνουν τον αρχηγό της αστυνομίας. Ο κυβερνήτης κάνει νόημα. Ακολουθεί ομοβροντία πυρών. Σαράντα επτά νεκροί, ανάμεσά τους εννιά γυναίκες και τρία παιδιά. Τρία μικρά κοριτσάκια.

Ο κυβερνήτης ζητά να δει τα πτώματα, σηκώνει το πανί που τα σκεπάζει. Αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση. Μέσα από μια πλοκή χωρίς τρανταχτά γεγονότα, μέσα σε μια ασφυκτική ατμόσφαιρα, ο κυβερνήτης θεωρείται ξεγραμμένος. Ολοι τον αντιμετωπίζουν σαν μέλλοντα νεκρό: η γυναίκα του, η οικογένειά του, οι άνθρωποι γύρω του. Η περιοχή βοά: κάποιος θα τον σκοτώσει. Το δίχτυ πέφτει πάνω του αναπόδραστο κι αρχίζει να τον σφίγγει.

Πάνω σ΄ αυτόν τον καμβά, σκηνοθετείται ένα από τα πιο ατμοσφαιρικά διηγήματα που έχω διαβάσει. Με λεπταίσθητες πινελιές, πεταμένα λόγια και ασήμαντες πράξεις, όλοι πείθονται πως αυτό που είναι να συμβεί θα συμβεί. Και πράγματι συμβαίνει, ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Ο κυβερνήτης δέχεται επιστολές, απειλές, συμβουλές. Δεν εγκαταλείπει το πόστο του. Η κάθε φράση μετεωρίζεται και, την ίδια στιγμή, παίρνει τη θέση της στο αφηγηματικό σχέδιο. Η μετάφραση του κειμένου, με τον αφηγηματικό ρυθμό σε πλήρη ένταση, επιλέγει και συναρμόζει τις λέξεις της με συγγραφική μαεστρία.