Οι κανόνες στη ζωή και την ιστορία

• Ο Pierre Macherey αναλύει το εγχείρημα του Canguilhem και του Foucault να ερμηνεύσουν τη δύναμη των κανόνων 

• Του Ακη Καλογνωμη, Η Καθημερινή, Tρίτη, 22 Φεβρουαρίου 2011

• Pierre Macherey «Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ. Η δύναμη των κανόνων». Μετ. Τάσος Μπέτζελος. Εκδ. Πλέθρον, σ.σ. 242. 

«Ο Κανγκιλέμ και ο Φουκώ ήταν εκπρόσωποι μιας μεγάλης εποχής της σύγχρονης σκέψης, από την οποία εξακολουθούμε ακόμη και σήμερα να εξαρτιόμαστε, παρά τις μόδες και τους εφήμερους ενθουσιασμούς». Αυτά αναφέρει ο Pierre Macherey στον πρόλογο για την ελληνική έκδοση μιας συλλογής άρθρων του δημοσιευμένων από το 1964 ώς το 1998. Πρόκειται για πέντε ομόκεντρα κείμενα στα οποία ο Γάλλος φιλόσοφος προσεγγίζει το ζήτημα των κανόνων και της δράσης τους μέσα στη ζωή και την ιστορία όπως το είδαν ο Georges Canguilhem και ο Michel Foucault. Στην ουσία αυτό που ο Macherey καταθέτει εδώ είναι η δική του συμβολή στη φιλοσοφική προβληματική που αναπτύχθηκε στη Γαλλία κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα με πεδίο αναφοράς τις μορφές κοινωνικής ύπαρξης και οργάνωσης και με γνώμονα τις ανακαλύψεις των επιστημών της ζωής.

• Οι κανόνες παράγονται 

Στο περιβάλλον αυτής της προβληματικής γεννιέται η έννοια της «βιοπολιτικής» στον Foucault, ενώ οι σχέσεις φύσεως και πολιτισμού επανεξετάζονται μέσα από το πρίσμα των επιστημών του ανθρώπου και της ιστορίας των γνώσεων. Εφεξής, οι κανόνες δεν ερμηνεύονται ως προϋπάρχουσα περιοριστική δύναμη αλλά ως δύναμη παραγωγική που εμπλέκεται και συγκροτείται μέσα από συνεχείς διαδικασίες από τις οποίες οι εκτροπές και οι διορθώσεις κάθε άλλο παρά αποκλείονται. Αυτά τα νέα μονοπάτια της σκέψης –που είναι ακριβώς μονοπάτια και όχι βασιλικές οδοί– επιχειρεί να ανιχνεύσει ο Pierre Macherey αναφερόμενος στο έργο των δύο κορυφαίων ομοεθνών του φιλοσόφων.

Ο Georges Canguilhem, φιλόσοφος αλλά και γιατρός, μαθητής του Gaston Bachelard και δάσκαλος του Michel Foucault και του Gilles Deleuze, εγγράφεται στη λαμπρή παράδοση της γαλλικής ιστορικής επιστημολογίας. O Canguilhem θα αμφισβητήσει την καθιερωμένη διάκριση μεταξύ ιστορίας των επιστημών, ως απλής «καταγραφής των γεγονότων της γνώσης» και επιστημολογίας, ως προσδιορισμού «των αξιών της επιστήμης». Η διάκριση γεγονότων και αξιών δεν φαίνεται βιώσιμη για τον Γάλλο φιλόσοφο γιατί, αφενός, προϋποθέτει γεγονότα που, δεδομένα εκ των προτέρων, απλώς προσφέρονται στη μηχανική καταγραφή που εκτελεί ο ιστορικός και, αφετέρου, γιατί και οι κρίσεις της επιστημολογίας, στερημένες από την αναφορά στα γεγονότα της επιστήμης, μοιάζουν να διατυπώνονται εν κενώ. Η ανάγκη μιας στέρεης επιστημονικής παιδείας δεν είναι άσχετη με την απόφαση του Canguilhem, μετά την ολοκλήρωση των φιλοσοφικών του σπουδών, να γραφτεί στην Ιατρική Σχολή.

Το ενδιαφέρον του Canguilhem για τα προβλήματα της ζωής περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη σχέση του παθολογικού με το κανονικό, ιδίως υπό το φως των αμοιβαίων σχέσεων που μπορεί να υπάρχουν ανάμεσα στο «φυσικό και το πολιτισμικό, το βιολογικό και το κοινωνικό». Εξ ου και η βαθιά εκτίμησή του για τον Spinoza. Ο τελευταίος θα συγκρουσθεί μετωπικά με τον Hobbes, καθώς απορρίπτει τη σχέση ρήξης που υποτίθεται πως υπάρχει μεταξύ φυσικής και κοινωνικής κατάστασης: φύση και κοινωνία αποτελούν πεδία εφαρμογής των ίδιων κανόνων. Παρά τις προσπάθειες εξωραϊσμού, μας λέει ο Spinoza, τόσο στη φύση όσο και στην κοινωνία ο κανόνας που επικρατεί είναι εκείνος του πιο δυνατού.

Στο πνεύμα της σπινοζικής παράδοσης ο Canguilhem υποστηρίζει ότι οι κανόνες αυτοί «παράγονται» κατά τη στιγμή της εκδήλωσής τους, είναι σύμφυτοι με τα γεγονότα, δεν προϋπάρχουν ως στοιχεία υπερβατικά. Και ο Macherey έρχεται με τη σειρά του να διαπιστώσει ότι «με αυτόν τον τρόπο αντιστρέφεται η παραδοσιακή οπτική για τις σχέσεις της ζωής και των κανόνων: δεν υποτάσσεται η ζωή σε κανόνες, σαν να δρούσαν οι κανόνες επί της ζωής, έξωθεν, αλλά οι κανόνες παράγονται, με τρόπο απολύτως εμμενή, από την κίνηση της ζωής». Η θέση αυτή ισοδυναμεί με μία ισχυρή βολή στα θεμέλια του βιολογικού θετικισμού. Ο εμμενής χαρακτήρας των κανόνων είναι το σημείο όπου η σκέψη του Canguilhem συναντιέται και συνοδοιπορεί με εκείνη του Foucault. Ωστόσο, ο τελευταίος βάλλει εναντίον του θετικισμού, εκκινώντας όχι από την εμπειρία του εμβίου αλλά από το επίπεδο του πολιτικού και του κοινωνικού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, από την άποψη αυτή, έχει η μελέτη των ιατρικών κανόνων που επιχειρείται στη Γέννηση της Κλινικής – ένα κείμενο πολύ σημαντικότερο απ’ όσο πιστεύουν πολλοί. Εξετάζοντας την κλινική εμπειρία ο Foucault καταφέρνει να παρουσιάσει «μια γένεση της κανονικότητας, με τη διπλή έννοια ενός επιστημονικού μοντέλου που ρυθμίζει τις γνώσεις, και ενός πολιτικού μοντέλου που διέπει τις συμπεριφορές».

Συγκρίνοντας τα δύο εγχειρήματα, ο Macherey παρατηρεί ότι «τόσο για τον Κανγκιλέμ όσο και για τον Φουκώ, οι κανόνες δεν παρουσιάζονται ως τυπικές αρχές που εφαρμόζονται έξωθεν σε περιεχόμενα που έχουν διαμορφωθεί ανεξαρτήτως αυτών, αλλά ορίζουν τον βηματισμό τους και ασκούν τη δύναμή τους στις ίδιες τις διαδικασίες κατά τη διάρκεια των οποίων η ύλη ή το αντικείμενό τους συγκροτείται σταδιακά και μορφοποιείται». «Αυτή η ενασχόληση», συνεχίζει ο Macherey, «αποτελεί το μυστικό νήμα» που συνδέει τους δύο μεγάλους «στοχαστές της εμμένειας του κανόνα και της δύναμης των κανόνων».

Προφανώς, η πρακτική συνέπεια μιας τέτοιας προσέγγισης μπορεί να λάβει τη μορφή ενός ηθικού αιτήματος: η φιλοσοφική σκέψη δεν ορίζεται ως μια ανώδυνη θεωρητική περιπλάνηση αλλά μάλλον ως αφορμή και απαραίτητη προϋπόθεση για δράση. Οχι τυχαία ο τίτλος της πτυχιακής εργασίας που συνέγραψε ο Macherey το 1961, υπό την εποπτεία του Canguilhem, ήταν «Φιλοσοφία και πολιτική στον Spinoza». Η συμμετοχή του Canguilhem στη γαλλική αντίσταση κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και οι θέσεις που έλαβε ο Foucault δημοσίως αναφορικά με προβλήματα της εποχής του ανταποκρίνονται σε αυτό ακριβώς το αίτημα. Αξίζει, ακόμη, να αναφέρουμε παρενθετικά ότι ο Macherey άρχισε τη σταδιοδρομία του όχι σε κάποιο Πανεπιστήμιο αλλά διδάσκοντας φιλοσοφία σε γαλλικά λύκεια και στρατιωτικές σχολές. Η περίπτωση αυτή - μάλλον σπάνια για τα ελληνικά εκπαιδευτικά πράγματα- αποτελεί, ωστόσο, παράδοση στη Γαλλία καθώς δεν είναι λίγοι αυτοί -από τον Jean-Paul Sartre και τον Gilles Deleuze μέχρι τον ίδιο τον Canguilhem– που δοκίμασαν τις δυνάμεις τους στη Μέση Εκπαίδευση προτού περιβληθούν την αίγλη της πανεπιστημιακής έδρας.

Συνολικά, τα πέντε κείμενα του Macherey, συμπληρωμένα στην ελληνική έκδοση από τρία πρόσθετα που διερευνούν περαιτέρω τις προεκτάσεις του έργου των Foucault και Canguilhem, συνιστούν πράγματι μια συμβολή στη «θεωρητική κατανόηση του παρόντος μας όσο και για τον έμπρακτο μετασχηματισμό του, σε μια στιγμή όπου, περισσότερο από ποτέ, έχουμε ανάγκη από ισχυρές έννοιες για να προσανατολιστούμε στον κόσμο και στη σκέψη».