Ζαν Μορεάς, ο ευπατρίδης της ποίησης

Εκατό χρόνια από τον θάνατο του Ελληνα που διέπρεψε στα γαλλικά Γράμματα

• Της Τατιανας Tσαλικη - Μηλιωνη*, Η Καθημερινή, Kυριακή, 6 Φεβρουαρίου 2011

Το 2010 συμπληρώθηκαν εκατό χρόνια από τον θάνατο του Ζαν Μορεάς, στο Παρίσι, στις 31 Μαρτίου 1910. Πρόκειται για τον Ελληνα Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο, τον λεπταίσθητο ποιητή της Συλλογής Stances (Στροφές), που διακρίθηκε ως Jean Moreas στα γαλλικά Γράμματα. Ο Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα στις 15 Απριλίου 1856. Ο πατέρας του Αδαμάντιος ήταν εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, ο δε ομώνυμος παππούς του, ηπειρώτικης καταγωγής, βρήκε ηρωικό θάνατο κατά την Εξοδο του Μεσολογγίου.

Η μητέρα του Παρασκευή Γιουρδή ήταν εγγονή του Υδραίου ναυάρχου Τομπάζη. Γι’ αυτούς τους τίτλους ο ποιητής αισθανόταν περήφανος. Μεγαλωμένος σ’ ένα καλλιεργημένο περιβάλλον, από νωρίς θα συμμετάσχει στους λογοτεχνικούς κύκλους και θα συνεργαστεί με διάφορα περιοδικά της εποχής. Το 1878 εκδίδει την ποιητική συλλογή Τρυγόνες και Εχιδναι, την πλακέτα Ολίγαι Σελίδες, επ’ ευκαιρία της μεταξύ των κ.κ. Ε. Δ. Ροΐδου και Αγγέλου Βλάχου αναφυείσης φιλολογικής έριδος, όπου παίρνει το μέρος του Βλάχου και της καθαρεύουσας, καθώς και τις δύο νουβέλες Ο χρησμός της Αθιγγανίδος και Βαλθάζαρ Γεράρδος. Η συλλογή Τρυγόνες και Εχιδναι βασίζεται στα γνωστά ρομαντικά θέματα της Α΄ Αθηναϊκής Σχολής, με κλασικιστικές τάσεις. Τα θέματα αυτά θα τα αναπτύξει και στο κατοπινό του έργο, στη Γαλλία.

Το 1878 αναχωρεί για τη Γερμανία για νομικές σπουδές, αλλά τον Γενάρη του 1879 βρίσκεται στο Παρίσι, αποφασισμένος να διαπρέψει ως ποιητής. Εκεί συνδέεται με τους λογοτεχνικούς κύκλους (Zutistes, Hydropathes, Jemenfoutistes) και τους συγγραφείς Μαλλαρμέ, Βερλαίν, Μπαρρές. Διάγει μποέμικη ζωή και συχνάζει στα φιλολογικά καφέ.

O «ευπατρίδης της Πελοποννήσου» αναγνωρίζεται από τους ομοτέχνους του και ανήκει πλέον στην τάξη των διανοουμένων. Το 1884 εκδίδει την ποιητική συλλογή Les Syrtes (μοτίβο της Α΄ Αθηναϊκής Σχολής) και το 1886 την Cantilenes, σε αρχαΐζουσα γλώσσα. Την ίδια χρονιά γίνεται υπέρμαχος του Συμβολισμού και συντάσσει το μανιφέστο του (δημοσιεύεται στη Figaro Litteraire), όπου εκτίθενται οι νέες αισθητικές αντιλήψεις.

Παρ’ όλο που ο Συμβολισμός κυριαρχεί, ωριμάζει μέσα του η πεποίθηση ότι η ποίηση χρειάζεται ανανέωση μέσω της επιστροφής στην παλαιά ποίηση της Pleiade και στην παλαιά γλώσσα. Θα ασπαστεί το νέο ποιητικό δόγμα της Ecole Romane, της οποίας συντάσσει επίσης το μανιφέστο, που δημοσιεύεται πάλι στη Figaro Litteraire, και το προτάσσει στο βιβλίο του Le Pelerin Passionne (1891). Η Ecole Romane «διεκδικεί την ελληνολατινική αρχή, θεμελιώδη αρχή των γαλλικών Γραμμάτων, της επανασύνδεση της γαλλικής αλυσίδας». Οι λόγοι της μεταστροφής του: Το 1870 ποιητές της μεσημβρινής Γαλλίας, όπως ο Frederic Mistral, που έγραψε τον Ελληνικό Υμνο, στρέφονται στις πηγές της γαλλικής παράδοσης και επιζητούν την αναβίωση των ποιητών της Αναγέννησης, καθώς και τη συνένωση των ρομανικών γλωσσών. Πρόκειται για το κίνημα Felibrige. Κυκλοφορεί το περιοδικό Romania και η κίνηση υποστηρίζεται πολιτικά από την Ligue Patriotique. Ο Μορεάς επανασυνδέεται με το κλίμα της Αθήνας, τον γλωσσικό αρχαϊσμό, τον πολιτικό φανατισμό, τις εθνικιστικές τάσεις.

Ακολουθεί το βιβλίο Poemes et Sylves, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τον Pelerin Passionne, την Galatee, την Εnone, την Eriphyle (πρόσωπα της μυθολογίας). Το 1897, ο Μορεάς κάνει το πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα, για να καταταγεί εθελοντής στον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Επικρατεί νέο ρεύμα φιλελληνισμού. Ο Μιστράλ συνθέτει ποιήματα. Ο Ζαν Μορεάς ακολουθεί τον Ευριπίδη στην τραγωδία του Ιφιγένεια, που παραστάθηκε στο θέατρο της Οράγγης, στο Odeon και, το 1904, στο Στάδιο των Αθηνών, παρουσία του ποιητή. Το απόσταγμα αυτής της κλασικιστικής εμπειρίας θα το συναντήσουμε στην τελευταία του συλλογή Στροφές. Πρόκειται για έξι βιβλία που εκδόθηκαν από το 1899 ώς το 1901. Το έβδομο βιβλίο κυκλοφόρησε το 1920. Η κριτική τόνισε το κλασικό πνεύμα, την τελειότητα της μορφής και τη συγκρατημένη συγκίνηση. Ο Μορεάς πεθαίνει στην κλινική του Saint Mande, στις 31-3-1910. Στην αναμενόμενη ίδρυση του περιοδικού Graecia θα στείλει χαιρετιστήρια επιστολή, η οποία χαρακτηρίζεται από τη Διεύθυνση ως η τελευταία αυτόγραφη επιστολή του – ένα είδος λογοτεχνικής διαθήκης.

Ο Μορεάς, λοιπόν, έκανε αισθητή την παρουσία του στα γαλλικά Γράμματα. Υπήρξε ιδρυτής δύο ποιητικών Σχολών, ήταν υποψήφιος για εκλογή από τη Γαλλική Ακαδημία, τιμήθηκε με το παράσημο του «Αξιωματικού της Λεγεώνος της Τιμής» και ανακηρύχθηκε «Πολίτης της Πόλεως των Παρισίων». Και τελικά, μέσα από τις διάφορες μεταμορφώσεις του, καθιερώθηκε ως ο ευαίσθητος ποιητής των Στροφών.

* H Τατιάνα Τσαλίκη - Μηλιώνη είναι ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών.