Οι θέσεις των λογίων στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου

Οι δημοσιεύσεις του περιοδικού «Η Νεολαία»

• Του Γεώργιου Ν. Μοσχόπουλου*Η Καθημερινή, 12/8/2012
• ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΙΩΜΕΝΟΣ
• Η νέα γενιά υπό καθοδήγηση: Το παράδειγμα του περιοδικού Η ΝΕΟΛΑΙΑ (1938-1941)
• Αναλυτική παρουσίαση περιεχομένων και ευρετήριο
• εκδ. Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη - σελ. 910

Η ολιγόχρονη σχετικά περίοδος του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, που κατ’ ουσίαν έκλεισε, ως γνωστόν, με την εμπλοκή της χώρας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και, βέβαια, με τον θάνατο του εμπνευστή του στις αρχές του 1941, ιδιαίτερα και ευλόγως απασχόλησε την κριτική της νεότερης ελληνικής γραμματείας. Οι στόχοι και κυρίως οι, με ιδιαίτερη φροντίδα πειθούς, μελετημένες προτάσεις, κατ’ αποκλειστικότητα, του Ιωάννου Μεταξά για έναν καινούργιο –αναγεννώμενο– ελληνικό πολιτισμό, τον «Τρίτο Ελληνικό Πολιτισμό» (ένα μείγμα αρχαίου ελληνικού και βυζαντινού), που εντόνως προέβαλλαν την αδιάλειπτη συνέχεια του έθνους και τις υψηλές αξίες της φυλής, κατηύθυναν, με βεβαιωμένη μάλιστα επιτυχία, σ’ έναν πρωτόγνωρο κλυδωνισμό της σκέψης, εν πολλοίς, της νεάζουσας λογιοσύνης της εποχής, και στην ανάδειξη μιας, εκ των πραγμάτων, προκύπτουσας αμφισημίας της καθεστωτικής «λυτρωτικής» ιδεολογίας.

Δεν είναι τυχαίες οι θέσεις και οι προτάσεις των λογίων της εν λόγω περιόδου, που ανιχνεύονται στα καθεστωτικά έντυπα, εφημερίδες και περιοδικά, και που δίχως αναστολές, άμεσα ή έμμεσα, καθίστανται ερείσματα ενός καινούργιου –όπως προβάλλεται– πολιτισμικού status. Λογίων, μάλιστα, των οποίων το πολιτικό ήθος του προοδευτισμού προδήλωνε, από τότε, την υψηλής αξίας συμβολή τους στα γράμματα και στην εν γένει πολιτισμική συμπεριφορά της χώρας. Πλην του Αρίστου Καμπάνη, του αναδειχθέντος κατ’ εξοχήν πνευματικού συνεργάτη στις όποιες πνευματικο-κοινωνικές αναζητήσεις του καθεστώτος, εντυπωσιάζει η παρουσία, γενικότερα, στα έντυπα της εποχής ενός εσμού νέων λογίων με φιλελεύθερες και ουκ ελάχιστα αριστερίζουσες, ενίοτε, προτάσεις, όπως λ.χ. των Κ. Θ. Δημαρά, Ευαγγέλου Παπανούτσου, Ν. Γ. Σβορώνου, Διονυσίου Α. Ζακυθηνού, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, Γιώργου Βαλέτα, Νικηφόρου Βρεττάκου, Πέτρου Χάρη κ.ά.

Προς τη νέα γενιά

Ο Γιώργος Ανδρειωμένος, καθηγητής της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (στην Καλαμάτα), ακάματος εργάτης των νεοελληνικών γραμμάτων, πολυγραφότατος, με εκτενείς συνθέσεις, κι ένας από τους καλύτερους χειριστές του νεοελληνικού λόγου, ύστερα από τη μελέτη, την ανάλυση και την ευρετηρίαση του Μεταξικού περιοδικού «Το Νέον Κράτος» (εκδ. Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 2010), προσφέρει, τώρα, στη νεοελληνική γραμματεία νέα ογκώδη έκδοση (από το ίδιο επίσης ίδρυμα), που αφορά άλλο, παρόμοιου προσανατολισμού έντυπο της Μεταξικής περιόδου, το περιοδικό «Η Νεολαία». Εντυπο στοχεύον μάλιστα αυτή τη φορά στην καθοδήγηση της νέας γενιάς, προς την οποία, ως γνωστόν, ο εμπνευστής της 4ης Αυγούστου προσέβλεπε με ιδιαίτερη ευαισθησία.

Στις 910 σελίδες της έκδοσης, όπου μεθοδικά και αναλυτικότατα ο συγγραφέας, μετά την εκτενέστατη εισαγωγή του, μελετά και ευρετηριάζει και βεβαίως εύστοχα σχολιάζει δημοσιεύσεις του περιοδικού (των 133 συνολικά τευχών), συγγραφείς και θεματικές, κυριαρχεί δεσπόζων, σε οριζόντια διάσταση, σ’ όλη την έκταση της ύλης και με ιδιαίτερη εμμονή, ένας εύλογος προβληματισμός του Γιώργου Ανδρειωμένου, που καθιστά ακριβώς την έκδοση γόνιμη και ασφαλές εφαλτήριο για νέες περαιτέρω και σε βάθος αναζητήσεις σχετικά με τη μορφή και το περιεχόμενο των πολιτικο-πνευματικών δρωμένων της εν λόγω περιόδου.

Η συχνή παρουσία κι εδώ και η πρόθυμη συνεργασία των λογίων της εποχής (Τίμος Μωραϊτίνης, Στρατής Δούκας, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Φώτης Κόντογλου, Γιάννης Βλαχογιάννης, Σπύρος Μελάς), αλλά και των νεότερων, των οποίων η πνευματική παραγωγή έφτασε και κορυφώθηκε στο πρόσφατο παρελθόν (Μάρκος Αυγέρης, Νικηφόρος Βρεττάκος, Νίκος Καρούζος, Νίκος Καζαντζάκης, Δημ. Σταμέλος, Μίκης Θεοδωράκης και τόσοι άλλοι), καθώς καταγράφεται και παρακολουθείται στην παρούσα πολυσέλιδη εργασία του Ανδρειωμένου, προκαλεί όντως τη σκέψη για περαιτέρω συζήτηση επί του φαινομένου και αναδεικνύει, τουλάχιστον, τη δύναμη της έλξης του Μεταξικού λόγου, που, ως γνωστόν, δεν δίσταζε να εγκλείει προτάσεις έντονου προοδευτισμού (ωραίο δείγμα η θεσμική καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στις τέσσερις τάξεις του Δημοτικού Σχολείου ή οι πρωτοποριακές νύξεις για το μονοτονικό σύστημα και την καύση των νεκρών), κι από την άλλη όμως, να υποχρεώνει τους συνεργάτες της «Νεολαίας» να ανταποκρίνονται επαρκώς στις ιδεολογικές και αισθητικές αναμονές της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού, οι οποίες, με τη σειρά τους, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, συμβάδιζαν πλήρως με τις συναφείς ρητορικές διακηρύξεις του Μεταξικού καθεστώτος.

Σκληρή και ουκ ολίγον τολμηρή η αντιμετώπιση του θέματος εκ μέρους του Γιώργου Ανδρειωμένου, ο οποίος, με τις δύο αυτές συναφείς εκδόσεις από το Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη και βεβαίως με όλα τα ερείσματα και τις προϋποθέσεις της επιστημονικής δεοντολογίας, επιχειρεί να συμβάλει στην αποκρυπτογράφηση μιας τόσο δύσκολης πολιτικής (και πνευματικής) περιόδου. Αλλά, από την άλλη πλευρά, ευλόγως επιπολάζει στο κείμενό του, συνειδητά ή απλώς αιωρούμενος, ο προβληματισμός για τις θέσεις και τις πράξεις των ανερχόμενων λογίων της εποχής και τις οποίες ευστόχως ο συγγραφέας επιδιώκει να δικαιολογήσει. Είναι, εν κατακλείδι, και η μελέτη και οι απόψεις του Γιώργου Ανδρειωμένου ιδιαίτερα προσεγμένες και ορθολογιστικές και, βεβαίως, το κυρίως εγχείρημα, η αναλυτική καταγραφή, η αποδελτίωση και η προβληματική ανάδειξη του περιεχομένου των 133 τευχών της «Νεολαίας», συνιστά ασφαλές και καθ’ όλα προαπαιτούμενο εργαλείο για τους γραμματολόγους, ιστορικούς και άλλους, της εποχής μας.

* Ο κ. Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος είναι πρώην καθηγητής Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πατρών.