Μαυρισμένες ψυχές και μαύρο χιούμορ

• Δεκατρία από τα 25 διηγήματα που έγραψε ο Κύπριος Νίκος Νικολαΐδης, ένας από τους σημαντικότερους πεζογράφους του Μεσοπολέμου 

Ο Κύπριος Νίκος Νικολαΐδης έγραψε διηγήματα, μυθιστορήματα, ποιήματα, αλλά και σενάριο και θέατρο, ωστόσο παραμένει ελάχιστα γνωστός

[Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, ΤΟ ΒΗΜΑ: 19/08/2012].  Γεννημένος στη Λευκωσία το 1884, ο Νίκος Νικολαΐδης θα εγκαταλείψει στην τετάρτη δημοτικού το σχολείο, ξεκινώντας από πολύ νωρίς την επαγγελματική και καλλιτεχνική περιπλάνησή του: θα εργαστεί πρώτα σε βιβλιοδετείο, θα περιοδεύσει κατόπιν στην ύπαιθρο ως αγιογράφος και θα απασχοληθεί αργότερα και ως ηθοποιός. Ζώντας στην Αθήνα, στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια, ταξιδεύοντας στην Περσία, στην Ιταλία, στην Τσεχοσλοβακία, στη Γερμανία, στην Ολλανδία, στη Γαλλία, στην Αγγλία και στη Συρία και επιστρέφοντας κατά καιρούς στην Κύπρο, ο Νικολαΐδης θα γράψει διηγήματα και μυθιστορήματα (επίσης ποιήματα, σενάριο και θέατρο) και θα εξελιχθεί σε έναν από τους σημαντικότερους πεζογράφους του Μεσοπολέμου (πέθανε το 1956).

Τα Επιλεγμένα διηγήματα, που κυκλοφορούν με τη φροντίδα των κυπριακών εκδόσεων Αρμίδα, αποτελούν μια πολύ καλή ευκαιρία για να ξαναπιάσουμε επαφή με το κάπως ξεχασμένο σήμερα έργο του Νικολαΐδη. Το ερώτημα προκύπτει αυτομάτως. Είναι άραγε σε θέση να αγγίξουν την τωρινή ευαισθησία οι ανθρώπινες μορφές και το μυθοπλαστικό σύμπαν ενός συγγραφέα ο οποίος συγκρίθηκε κατ΄επανάληψη με τον Δημοσθένη Βουτυρά και στον οποίο κατακυρώθηκε ένα απαραγνώριστο κοινωνικό πρόσημο;

Ο Βασίλης Βασιλειάδης, ο οποίος έχει γράψει και μια εξαιρετικά εμπεριστατωμένη εισαγωγή (συμπληρωμένη με ένα σύντομο αλλά πολύ πυκνό ανθολόγιο, καθώς και με ένα εκτεταμένο χρονολόγιο), εντάσσει στην έκδοσή του 13 από τα 25 εν συνόλω διηγήματα του Νικολαΐδη, καλύπτοντας και τις τρεις συλλογές του (η πρώτη θα δημοσιευθεί το 1921, η δεύτερη το 1924 και η τρίτη το 1929). Ποια είναι όμως τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν σε αυτά τα διηγήματα και τι ακριβώς αντιπροσωπεύουν οι χαρακτήρες τους;

• Κοινωνία αποβλήτων

Κανένας από τους ήρωες του Νικολαΐδη δεν ανήκει στους ευνοημένους της ζωής και ελάχιστοι προσβλέπουν σε κάποια, έστω και στοιχειώδη, προοπτική. Ολοι πάσχουν από ένα είδος εσώτερης αναπηρίας που καταστρέφει αργά αλλά σταθερά την υπόστασή τους. Γέροι υπηρέτες που ταυτίζονται με τους αφεντάδες τους, λογοκλόποι συγγραφείς που δεν κατάφεραν ποτέ να ξεφύγουν από τους εγκλωβισμούς των παιδικών τους χρόνων, μαυρισμένες ψυχές που κυνηγούν τους δικούς τους ακόμη και μετά τον θάνατό τους, ακούσιοι δολοφόνοι που βασανίζονται διά βίου από τις ενοχές τους, γυναίκες που καταλήγουν στον πάτο της θάλασσας πληρώνοντας τον αδιανόητο έρωτά τους, άντρες που πεθαίνουν σαν τα σκυλιά, κτηματίες που χάνουν τη χαρά της περιουσίας τους, τοκογλύφοι που υποθηκεύουν τον μελλοντικό σκελετό τους, κλόουν που δεν γλιτώνουν από τη θανάσιμη κατάθλιψή τους, αγόρια που συγκρούονται μετωπικά με αμαξοστοιχίες, εργάτες που επιτίθενται τρελαμένοι από την ανεργία και την πείνα στις μηχανές τους.

Καταλαβαίνουμε τώρα καλύτερα τη σύγκριση με τον Βουτυρά. Ο Νικολαΐδης αποκαλύπτει, όπως και ο ομογάλακτός του, μια κοινωνία αποβλήτων και παραμερισμένων: μια κοινωνία που καταπίνει τόνους απόγνωσης και οδηγείται με μαθηματική ακρίβεια στην πανηγυρική διάψευση και στην τέλεια ακύρωση. Ο Νικολαΐδης όμως αποδεικνύεται σαφώς πιο εσωτερικός από τον Βουτυρά και σίγουρα δοκιμάζει κάτι πολύ παραπάνω από το να προχωρήσει σε μια ανανέωση απλώς της ηθογραφίας, όπως έγραψαν συχνά οι κριτικοί του καιρού του (και ο Βουτυράς άλλωστε μόνο ηθογράφος δεν είναι).

Παρά τον ολοφάνερο κοινωνικό σπαραγμό του, εκείνο που αποτυπώνει πρωτίστως στα γραπτά του ο Νικολαΐδης είναι η ατομική απόκλιση και η προσωπική τραγωδία. Και εδώ, ωστόσο, τα αδιέξοδα που βιώνουν οι πρωταγωνιστές του δεν περιορίζονται σε ένα δράμα ψυχαναλυτικής έμπνευσης (άλλο προσφιλές θέμα των κριτικών του). Εικονογραφημένα μέσω της μαύρης κωμωδίας και του γκροτέσκου και διαποτισμένα από το παράλογο και το τρομώδες (σε ένα περιβάλλον ονείρου και φαντασίας), τα κομμάτια του Νικολαΐδη καταλήγουν σε μια διάχυτη υπαρξιακή ειρωνεία.

Η ειρωνεία αυτή, που απομακρύνει τον αφηγητή από τα πάθη των ηρώων για να επιτρέψει τη βαθύτερη εμπλοκή μας στον κόσμο τους, αναδεικνύεται σε κεντρική συγγραφική μέθοδο του Κυπρίου (βλ. και τις εισαγωγικές παρατηρήσεις του Βασιλειάδη) και συνιστά το ακαταμάχητο διαπιστευτήριο για την είσοδό του στην εποχή μας: όσο λιγότερο σοβαρά παίρνουμε υπόψη την απόγνωση των άλλων τόσο πιο επικίνδυνα γίνεται εκείνη αναπόσπαστο μέρος του πετσιού μας.

Κορυφαίο διήγημα της ανθολογίας, ο πολυσυζητημένος «Σκέλεθρας». Από κοντά η «Κούκλα», η «Παραμονή του Σωτήρος», ο «Αδέξιος», η «Σκρόφα», το «Σα σκυλί» και το αθησαύριστο «Ο Γυριστής».

• Υμνητής των ταπεινών και κατατρεγμένων

Η μεσοπολεμική κριτική θα υποδεχθεί με αρκετές επιφυλάξεις αλλά και ανυπόκριτο ενθουσιασμό τα διηγήματα του Νίκου Νικολαΐδη. Οι υποστηρικτές του θα αναγνωρίσουν στη δουλειά του τα πιο διαφορετικά πράγματα. Ο Τέλλος Αγρας θα μιλήσει για μια σαρκαστικά γυμνή τραγικότητα, ο Τίμος Μαλάνος θα κάνει λόγο για μια συνεχή και ακατανίκητη δραματική αγωνία, ο Αλκης Θρύλος θα επιμείνει στη δύναμή του να αποκαλύπτει την κόλαση του εσωτερικού ανθρώπου, ο Κλέων Παράσχος θα εντοπίσει έναν ακάματο θηρευτή της λεπτομέρειας, ο Αιμ. Χουρμούζιος θα τονίσει το ανθρωποκεντρικό του στοιχείο, ο Βάσος Βαρίκας θα ανακαλύψει έναν μοναδικά ικανό ψυχογράφο και ο Πέτρος Σπανδωνίδης θα επισημάνει το συμβολικό και το φαντασιακό βάθος των αφηγηματικών του καταστάσεων.

Το παρών στις μάχες της κριτικής θα δώσουν και ο Τάκης Παπατσώνης με τον Στρατή Τσίρκα μένοντας στις καθαρώς κοινωνικές διαστάσεις της πεζογραφίας του Νικολαΐδη. Ο Παπατσώνης θα χειροκροτήσει τον υμνητή των ταπεινών και των κατατρεγμένων, ενώ ο Τσίρκας θα αποθεώσει τον συγγραφέα που ξέρει με ποιον τρόπο να οργανώσει (και να δικαιώσει) τη ρεαλιστική αντιμετώπιση της συλλογικής πραγματικότητας.

Πολλές από τις θέσεις της κριτικής μοιάζουν στις ημέρες μας υπερβολικές και ξεπερασμένες. Δεν μπορεί όμως να μην παραδεχθεί κανείς ότι οι περισσότεροι από τους κριτικούς που τάχθηκαν στο πλευρό του Νικολαΐδη μάλλον ευτύχησαν στην αποτίμησή του. Εκείνοι που ασφαλώς ξεχωρίζουν εν προκειμένω είναι ο Μαλάνος, ο Παράσχος και ο Αλκης Θρύλος. Αληθινοί ωστόσο πρόδρομοι της αίσθησης που προκαλεί στα χρόνια μας ο συγγραφέας είναι πέραν πάσης αμφιβολίας ο Αγρας και ο Σπανδωνίδης.