- Κουζέλη Λαμπρινή, ΤΟ ΒΗΜΑ: 14/09/2014
Δημήτρης Παπανικολάου
«Σαν κ’ εμένα καμωμένοι».
Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και
η ποιητική της σεξουαλικότητας
Εκδόσεις Πατάκη, 2014,
σελ. 360, τιμή 17 ευρώ
Ο Μάρκος αγαπούσε τον έμορφο Λάνη. Στα καπηλειά της Βηρυτού ένας Αλεξανδρινός θυμάται τον εξαίσιο νέο Ταμίδη, που δυο χρόνια τον είχε δικό του χωρίς ανταλλάγματα, ενώ στην υποφωτισμένη γωνιά ενός άλλου καπηλειού, Ιούλιο μήνα, δυο νέοι απολαμβάνουν ο ένας τη σάρκα του άλλου ανάμεσα στα μισοανοιγμένα ενδύματα. «Λάνη τάφος», «Μέσα στα καπηλειά», «Να μείνει». Τρία από τα Αναγνωρισμένα ποιήματα του Καβάφη, στα οποία, ρητή ή υπαινικτικότερη, η ομοερωτική επιθυμία είναι αντιληπτή. Τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη αποσκοπεί να φέρει στο προσκήνιο και να κάνει «απολύτως ορατά» ο Δημήτρης Παπανικολάου, αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στην πρόσφατη μελέτη του «Σαν κ' εμένα καμωμένοι. «Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας» (Πατάκης, 2014).
Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και
η ποιητική της σεξουαλικότητας
Εκδόσεις Πατάκη, 2014,
σελ. 360, τιμή 17 ευρώ
Ο Μάρκος αγαπούσε τον έμορφο Λάνη. Στα καπηλειά της Βηρυτού ένας Αλεξανδρινός θυμάται τον εξαίσιο νέο Ταμίδη, που δυο χρόνια τον είχε δικό του χωρίς ανταλλάγματα, ενώ στην υποφωτισμένη γωνιά ενός άλλου καπηλειού, Ιούλιο μήνα, δυο νέοι απολαμβάνουν ο ένας τη σάρκα του άλλου ανάμεσα στα μισοανοιγμένα ενδύματα. «Λάνη τάφος», «Μέσα στα καπηλειά», «Να μείνει». Τρία από τα Αναγνωρισμένα ποιήματα του Καβάφη, στα οποία, ρητή ή υπαινικτικότερη, η ομοερωτική επιθυμία είναι αντιληπτή. Τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη αποσκοπεί να φέρει στο προσκήνιο και να κάνει «απολύτως ορατά» ο Δημήτρης Παπανικολάου, αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στην πρόσφατη μελέτη του «Σαν κ' εμένα καμωμένοι. «Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας» (Πατάκης, 2014).
Ηταν ως τώρα αόρατα; θα αναρωτηθεί ο αναγνώστης. Ο Καβάφης ήταν ομοφυλόφιλος. Δεν ήταν μυστικό ούτε στην εποχή του ούτε στην εποχή μας. Την ομοφυλοφιλία του υπογραμμίζει ήδη το 1933, τη χρονιά θανάτου του Καβάφη, ο Τίμος Μαλάνος στη μελέτη «Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης», προτείνοντας την ερωτική ζωή του ποιητή ως ερμηνευτικό κλειδί της ποίησής του. Εκτοτε, ο αισθαντικός, ο ερωτικός, ο ηδονικός, ο ομοφυλόφιλος Καβάφης έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές. Αλλωστε, όπως έχει υποστηρίξει ο Πίτερ Μπίαν, η ομοφυλοφιλία του Καβάφη συνέβαλε στον θαυμασμό αρκετών ομοφυλόφιλων ομοτέχνων του που δεν γνώριζαν ελληνικά, μεταξύ των οποίων ο Ε. Μ. Φόρστερ και ο Γ. Χ. Οντεν, οι οποίοι λειτούργησαν καθοριστικά στην εξάπλωση της ποιητικής φήμης του Καβάφη στον αγγλόφωνο κόσμο.
Η ομοφυλοφιλία του Καβάφη προσεγγίστηκε με τρόπο ηδονοβλεπτικό και κουτσομπολίστικο ή συμπλεγματικά, με πανικό, ομοφοβικά, αντιτείνει ο Δημήτρης Παπανικολάου. Στη μελέτη του, καρπό επίμονης και μακρόχρονης ενασχόλησης με τον ομοφυλόφιλο Καβάφη, επιχειρεί να αναδείξει έναν Καβάφη συνειδητοποιημένο για ζητήματα σεξουαλικότητας, να επισημάνει τις στρατηγικές που στηρίζουν την αναφορά τους στη σεξουαλικότητα και να επιχειρηματολογήσει για τη σημασία τους για την ομοφυλόφιλη ταυτότητα στον 20ό και στον 21ο αιώνα.
Νεωτερικός λόγος και σεξουαλικότητα
Βρισκόμαστε στο γύρισμα από τον 19ο στον 20ό αιώνα. Στα 1894-1895,
το γαλλικό ιατροδικαστικό περιοδικό «Archives d' anthropologie
criminelle, de criminologie et de psychologie normale et pathologique»
δημοσιεύει σε συνέχειες το μυθιστόρημα «Roman d' un inverti». Πρόκειται
για τις εξομολογήσεις προσωπικών εμπειριών ενός ανώνυμου ομοφυλοφίλου
που είχαν σταλεί στον Εμίλ Ζολά για να αξιοποιηθούν λογοτεχνικά. Είναι η
εποχή που η σεξουαλικότητα βρίσκεται στην επικαιρότητα του νεωτερικού
λόγου. Πληθαίνουν οι ιατρικές και νομικές πραγματείες που την εξετάζουν
ενώ τα ίδια χρόνια μια ομοερωτική λογοτεχνία, του βρετανικού αισθητισμού
και της γαλλικής décadence, έχει ισχυρή απήχηση στην ευρωπαϊκή
λογοτεχνία. Ενήμερος για τα πολλά γαλλικά βιβλία που αναφέρονται σε αυτή
τη «νέα φάσι του έρωτος», ο αλεξανδρινός ποιητής, στο κατώφλι της
ώριμης δημιουργίας του, προβληματίζεται για την έκφραση της ομοερωτικής
επιθυμίας στην ποίησή του και σε προσωπικό σημείωμα της 15.12.1905
γράφει: «Οι άθλιοι νόμοι της κοινωνίας - μήτε της υγιεινής, μήτε της
κρίσεως απόρροια - με μίκραιναν το έργον μου. Εδέσμευσαν την έκφρασί
μου· μ' εμπόδισαν να δώσω φως και συγκίνησιν εις όσους είναι σαν κ'
εμένα καμωμένοι».
Σ' αυτή την αγωνιώδη επιθυμία του Καβάφη να συγκινήσει όσους είναι σαν κι εκείνον καμωμένοι, ο Δημήτρης Παπανικολάου διαβάζει την έκφραση μιας ανάγκης «για ξανακοίταγμα του αισθητικού λόγου και των δυνατοτήτων του, αφενός μέσα από το πρίσμα της νέας σεξουαλικής γνώσης και αφετέρου στο πλαίσιο του ρόλου που μπορεί να παίξουν η λογοτεχνία και η νέα σεξουαλική γνώση για την κατανόηση και νομιμοποίηση του ομοφυλόφιλου εαυτού», η οποία οδηγεί στη μεταβολή του απολογητικού Καβάφη των σημειωμάτων του 1905 σε ριζοσπαστικό ποιητή ο οποίος αποφασίζει να γράψει για τον εαυτό του, για έναν άλλον, για τη μεταξύ τους επαφή, και να πάρει την ηθική ευθύνη για όλα αυτά.
Στην απόδειξη αυτής της υπόθεσης εργασίας επιστρατεύονται ο κλασικός Φουκό για την ερωτική επιθυμία, τη σεξουαλική υποκειμενικότητα, τις κατηγοριοποιήσεις και τον εξουσιαστικό λόγο αλλά και ο θεωρητικός λόγος της νεότερης queer θεωρίας. Συνέχεια του λόγου περί βιολογικού και κοινωνικού φύλου και μετεξέλιξη των γκέι και λεσβιακών σπουδών, η queer θεωρία, ο «σεξουαλικά αντικανονικός, πολιτικά ριζοσπαστικός, κοινωνικά έκκεντρος» έμφυλος λόγος έχει καθιερωθεί στον αγγλοσαξονικό χώρο ως αναλυτικό εργαλείο στις λογοτεχνικές σπουδές από τη δεκαετία του 1990.
Αυτή η σταδιακή ανάπτυξη της σεξουαλικής αυτοσυνειδησίας του Καβάφη δεν είναι όμως μια κλειστή προσωπική πορεία. Αν ο αναγνώστης διαβάσει τα ποιήματα «Πέρασμα», «Στες σκάλες», «Η προθήκη του καπνοπωλείου», «Ομνύει», «Ο Σεπτέμβρης του 1903», «Ο Δεκέμβρης του 1903», «Ο Γενάρης του 1904», τα πέντε ποιήματα με τον τίτλο «Μέρες...» με την προσδοκία ότι του αποκαλύπτεται μια αυτοβιογραφική διαδικασία θα διαψευσθεί, υποστηρίζει ο μελετητής, ο οποίος διαβάζει στον Καβάφη «μια προσπάθεια συλλογικής αυτοβιογράφησης» και προτείνει να διαβάσουμε κι εμείς τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη «ως αποσπάσματα βίων, ομοφυλόφιλες περιπτωσιολογικές ιστορίες που προσφέρονται (αν όχι επιβάλλονται) στον δημόσιο χώρο».
Ηδη με τα «Τείχη» (1896) - τα οποία παρουσιάζονται ως αλληγορία της παροιμιώδους «ντουλάπας» του ομοφυλόφιλου - ο ίδιος ο Καβάφης «πρότεινε τη μεταφορά της απόκρυψης και του εγκλωβισμού εξαρχής ως κεντρική στο έργο του» ισχυρίζεται ο μελετητής ενώ αποκαλυπτικό για την «περίτεχνη στρατηγική που διαπραγματεύεται με τη διαλεκτική της απόκρυψης και της αποκάλυψης» θεωρεί το ανέκδοτο ποίημα «Κρυμμένα» (1908), όπου εκτίθεται το μαρτύριο της απόκρυψης αλλά και οι τρόποι υπέρβασής της: Στα πιο σκεπασμένα μου γραψίματα, εκεί βρίσκεται ο αληθινός εαυτός μου, θα γράψει ο Καβάφης, «Κατόπι - στην τελειοτέρα κοινωνία- / κανένας άλλος καμωμένος σαν εμένα/ βέβαια θα φανεί κ' ελεύθερα θα κάμει». Ο Καβάφης συναντά, κατά τον Παπανικολάου, προδρομικά τον Φουκό και συνειδητοποιεί πόσο ιστορικά διαμορφωμένη και σχετική είναι η υποκειμενικότητά του, του «κρυφού» ομοφυλόφιλου. Στο εξής κινούμενος ανάμεσα σε στρατηγικές απόκρυψης και στρατηγικές παρρησίας θα δώσει έναν σεξουαλικά αυτοσυνειδητοποιημένο ερωτικό λόγο ο οποίος υπερβαίνει το παρόν της γραφής του και απλώνει το χέρι σε «όσους είναι σαν κ' εμένα καμωμένοι» στο παρόν και στο μέλλον δημιουργώντας και συμμετέχοντας σε κοινότητες επιθυμίας.
Μπορούμε να διαβάσουμε τον Καβάφη υπό αυτήν την οπτική; Ασφαλώς. Δεκτικό σε κάθε προσέγγιση το καβαφικό σώμα ανταμείβει κάθε αναζήτηση. Ο Αλεξανδρινός Μαλάνος βρήκε εκεί συμπυκνωμένη την ιστορία και το ύφος μιας πόλης που χανόταν, ο Τσίρκας βρήκε τον αντιαποικιοκρατικό πολιτικό Καβάφη που ζητούσε, ο φιλολογικός εκδότης Σαββίδης ένα περίπλοκο λογοτεχνικό εργαστήρι και έναν θησαυρό ανέκδοτων κειμένων, ο κλασικός φιλόλογος Μαρωνίτης ένα ορυχείο μεταμορφώσεων της αρχαιογνωσίας, η διεθνής κοινότητα των ομοφυλοφίλων «έναν πολιούχο άγιο», κατά τον αμερικανό ποιητή Ντέιβιντ Μέισον.
Τεκμηριώνεται αυτή η προθετικότητα, η στράτευση, η τρόπον τινά ακτιβιστική λογοτεχνική δράση του Καβάφη; Ηταν ο Καβάφης ο ρηξικέλευθος, αντιεξουσιαστικός, κοινωνικός ποιητής της σεξουαλικότητας που διαβάζει ο Παπανικολάου; Για την ώρα λείπουν τα ερευνητικά δεδομένα που θα μετέφεραν την ανάγνωση αυτή στο επίπεδο της ιστορικής βεβαιότητας. Στην αλληλογραφία του, με τον συνειδητοποιημένο Φόρστερ λόγου χάριν, ο Καβάφης δεν φαίνεται να επιθυμεί τη διασύνδεση με τις κοινότητες των ομοφυλόφιλων διανοουμένων της εποχής του, εμφανίζεται τυπικός, αποστασιοποιημένος, μονήρης.
Αναγνώσεις και βεβαιότητες
Από τη σκοπιά της έρευνας η μελέτη του Παπανικολάου δεν κομίζει στοιχεία που η καβαφική φιλολογία αγνοεί, κοιτάζει όμως το παλιό υλικό με σύγχρονη ματιά και το ενδιαφέρον είναι ότι μιλώντας για τον Καβάφη μιλά για την ιστορία και τις μεταμορφώσεις της καβαφικής κριτικής και για την πρόσληψη του ποιητή από την ελληνική κοινωνία. Γραμμένη σε πρώτο πρόσωπο και αφηγηματικά ελκυστική παρά τη θεωρητική της συγκρότηση, η μελέτη μπορεί να διαβαστεί ως αυτοβιογραφική κατάθεση ενός ομοφυλόφιλου μελετητή του Καβάφη, που ανήκει στις συγκινησιακές καταθέσεις ενός «εκτεταμένου και μάλλον ρευστού αρχείου Καβάφη» μαζί με τους πίνακες του Γιάννη Τσαρούχη, τα σκίτσα του Ντέιβιντ Χόκνεϊ, τις χορογραφίες του Δημήτρη Παπαϊωάννου, τις ερμηνευτικές αναγνώσεις και τις μιμήσεις του ύφους του Καβάφη για την περιγραφή σύγχρονων ομοφυλόφιλων εμπειριών που τυπώθηκαν στο σχετικό αφιέρωμα του περιοδικού «ΑΜΦΙ» του Απελευθερωτικού Κινήματος Ομοφυλοφίλων Ελλάδος το 1984. Μπορεί να διαβαστεί ως συμβολική πατροκτονία, όπως θα έλεγε ο Χάρολντ Μπλουμ, καθώς ο νέος καβαφιστής προχωρεί στην αναγκαία κατεδάφιση των μελετητών προγόνων του (Μαλάνου, Μαρωνίτη, Γιατρομανωλάκη, Πιερή και κυρίως του Γ. Π. Σαββίδη, του νεοελληνιστή που αποκτώντας το Αρχείο Καβάφη το 1963 είχε ρυθμιστικό ρόλο στις καβαφικές σπουδές) προκειμένου να ανοίξει δρόμο για το δικό του έργο. Κυρίως τον θυμώνει η «φοβική» αντιμετώπιση και οι ερμηνευτικές αγκυλώσεις όσων αντέδρασαν στη διακήρυξη «ο Καβάφης είναι γκέι» με την οποία έκλεινε το εκδοτικό σημείωμα του αφιερωματικού τεύχους στον Καβάφη του «Journal of Hellenic Diaspora» το 1983, στην επέτειο των 50 χρόνων από τον θάνατο του ποιητή. Μπορεί να διαβαστεί επίσης ως διακήρυξη αρχών του νυν επιστημονικού συμβούλου του Αρχείου Καβάφη στο Ιδρυμα Ωνάση σχετικά με την πολιτική διαχείρισης του Αρχείου που θα εφαρμοστεί.
Από τη σκοπιά της έρευνας η μελέτη του Παπανικολάου δεν κομίζει στοιχεία που η καβαφική φιλολογία αγνοεί, κοιτάζει όμως το παλιό υλικό με σύγχρονη ματιά και το ενδιαφέρον είναι ότι μιλώντας για τον Καβάφη μιλά για την ιστορία και τις μεταμορφώσεις της καβαφικής κριτικής και για την πρόσληψη του ποιητή από την ελληνική κοινωνία. Γραμμένη σε πρώτο πρόσωπο και αφηγηματικά ελκυστική παρά τη θεωρητική της συγκρότηση, η μελέτη μπορεί να διαβαστεί ως αυτοβιογραφική κατάθεση ενός ομοφυλόφιλου μελετητή του Καβάφη, που ανήκει στις συγκινησιακές καταθέσεις ενός «εκτεταμένου και μάλλον ρευστού αρχείου Καβάφη» μαζί με τους πίνακες του Γιάννη Τσαρούχη, τα σκίτσα του Ντέιβιντ Χόκνεϊ, τις χορογραφίες του Δημήτρη Παπαϊωάννου, τις ερμηνευτικές αναγνώσεις και τις μιμήσεις του ύφους του Καβάφη για την περιγραφή σύγχρονων ομοφυλόφιλων εμπειριών που τυπώθηκαν στο σχετικό αφιέρωμα του περιοδικού «ΑΜΦΙ» του Απελευθερωτικού Κινήματος Ομοφυλοφίλων Ελλάδος το 1984. Μπορεί να διαβαστεί ως συμβολική πατροκτονία, όπως θα έλεγε ο Χάρολντ Μπλουμ, καθώς ο νέος καβαφιστής προχωρεί στην αναγκαία κατεδάφιση των μελετητών προγόνων του (Μαλάνου, Μαρωνίτη, Γιατρομανωλάκη, Πιερή και κυρίως του Γ. Π. Σαββίδη, του νεοελληνιστή που αποκτώντας το Αρχείο Καβάφη το 1963 είχε ρυθμιστικό ρόλο στις καβαφικές σπουδές) προκειμένου να ανοίξει δρόμο για το δικό του έργο. Κυρίως τον θυμώνει η «φοβική» αντιμετώπιση και οι ερμηνευτικές αγκυλώσεις όσων αντέδρασαν στη διακήρυξη «ο Καβάφης είναι γκέι» με την οποία έκλεινε το εκδοτικό σημείωμα του αφιερωματικού τεύχους στον Καβάφη του «Journal of Hellenic Diaspora» το 1983, στην επέτειο των 50 χρόνων από τον θάνατο του ποιητή. Μπορεί να διαβαστεί επίσης ως διακήρυξη αρχών του νυν επιστημονικού συμβούλου του Αρχείου Καβάφη στο Ιδρυμα Ωνάση σχετικά με την πολιτική διαχείρισης του Αρχείου που θα εφαρμοστεί.
Σε ό,τι αφορά την καθιέρωση της queer θεωρίας στην Ελλάδα στον κυρίαρχο λόγο, η μελέτη θα αποτελέσει έργο αναφοράς. Σε ό,τι αφορά τις λογοτεχνικές σπουδές, συμβολή της είναι η μετακίνηση θεωρητικών εργαλείων για την προσέγγιση της σεξουαλικότητας από την περιφέρεια των τμημάτων κοινωνικών σπουδών, πολιτικών επιστημών, φιλοσοφίας και ξενόγλωσσων φιλολογιών στην κεντρική σκηνή της νεοελληνικής φιλολογίας, του προνομιακού χώρου μελέτης του λογοτέχνη Καβάφη και άλλων λογοτεχνών σαν κι εκείνον καμωμένων, και η μετακίνηση της συζήτησης για τη σεξουαλικότητα και τη λογοτεχνία από την περιφέρεια των ελληνιστών της διασποράς στο κέντρο της ελλαδικής φιλολογίας και της ελληνικής κοινωνίας και των σύγχρονων προβληματισμών της για το κοινωνικό πλαίσιο της επιθυμίας και τη διαχείρισή της ως βασικού συστατικού ατομικής και συλλογικής ταυτότητας.
No comments:
Post a Comment