Γιώργος Βελουδής: ένας άνθρωπος αφοσιωμένος στην επιστήμη έφυγε από τη ζωή

Συνέδεσε το όνομά του με μερικές από τις σημαντικότερες και πιο απρόβλεπτες προσεγγίσεις προσώπων και έργων της νεοελληνικής γραμματείας. Ο καθηγητής Νεοελληνικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας Γιώργος Βελουδής πέθανε χθες σε ιδιωτικό νοσοκομείο της Αθήνας σε ηλικία 79 χρόνων. Μερικές από τις προσεγγίσεις και τις ερμηνείες του, κυρίως στο σολωμικό  έργο, θεωρήθηκαν αιρετικές, αλλά πάντα είχε τα δικά του επιχειρήματα ο Γιώργος Βελουδής για ό,τι υποστήριζε. Αντιμετώπιζε συχνά με αιχμηρό τρόπο τους συναδέλφους ή τους συνομιλητές του για ζητήματα είτε του επιστημονικού του ενδιαφέροντος είτε γενικότερα. Γι' αυτό και είχε κάνει πολλούς εχθρούς.  

Νοσηλευόταν με σοβαρά προβλήματα υγείας τις τελευταίες 15 μέρες στην Κεντρική Κλινική Αθηνών, που είχε την ευαισθησία και την υπευθυνότητα να αναζητήσει φίλους και συγγενείς του Γιώργου Βελουδή, αφού ήταν ένας άνθρωπος που ζούσε πολύ μόνος. Ψάχνοντας  έφτασε στις εκδόσεις «Πατάκης», διαπιστώνοντας ότι εκεί έχουν εκδοθεί κάποιες από τις πολλές μελέτες του. Οι εκδόσεις «Πατάκης» ειδοποίησαν και πολύ γρήγορα, μέσω της «Κ» ενημερώθηκε το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, στο οποίο ήταν Ομότιμος καθηγητής ο  Γιώργος Βελουδής, που ανέλαβε να φροντίσει τα της κηδείας του. 

Στη διαδικτυακή αναζήτηση το βιογραφικο του είναι δύο γραμμές και ακολουθούν τα πολλά βιβλία του. Τα περισσότερα για τον Σολωμό. Τα δύο τελευταία στις εκδόσεις «Πατάκης» («Διονυσίου Σολωμού: Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι», «Ο Σολωμός των Ελλήνων». Ετυχε να πεθάνει παραμονές της επετείου της 25ης Μαρτίου. Σαν αποχαιρετισμό σ' έναν αφοσιωμένο επιστήμονα, που ο δύσκολος χαρακτήρας ίσως στέρησε την ευρύτερη διάδοση του έργου του, παραθέτουμε ένα κείμενό του για τον Διονύσιο Σολωμό που είχε δημοσιευτεί στην «Καθημερινή».

«Οταν γράφει τον Υμνο στην Ελευθερία (1823) ο νέος αλλά ώριμος, εικοσιπεντάχρονος, Σολωμός, αποδεικνύεται, πέντε χρόνια μετά την επιστροφή του από την Ιταλία, τη χώρα της παιδείας του, γνώστης της ελληνικής ιστορίας και εξαιρετικά ενημερωμένος πάνω στη σύγχρονή του ευρωπαϊκή πολιτική. Ετσι, η Ελληνική Επανάσταση παρουσιάζεται μέσα στην ιστορική της διαχρονία και, ταυτόχρονα, μέσα στην πολιτική της συγχρονία - από αυτήν τη σύζευξη της ιστορίας με την πολιτική πηγάζει και η ιδεολογική συστράτευση του ποιητή με την Επανάσταση ως ιστορικό και πολιτικό γεγονός:

Από τις πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των επαναστατημένων Ελλήνων και των τουρκικών στρατευμάτων αναφέρονται μόνο οι τρεις μεγάλες νικηφόρες για τους Ελληνες μάχες στην ξηρά και η πρώτη μεγάλη νίκη τους στη θάλασσα από την έναρξη της Επανάστασης (Μάρτιος 1821) μέχρι την πρώτη μεγάλη ποιητική της καταγραφή (Μάιος 1823): Αλωση της Τριπολιτσάς (21-23 Σεπτεμβρίου 1821), Καταστροφή του Δράμαλη στα Δερβενάκια (26-28 Ιουλίου 1822), Πρώτη πολιορκία του Μεσολογγιού (Χριστούγεννα 1822), πυρπόληση δύο τουρκικών πολεμικών πλοίων στην Τένεδο (29 Οκτωβρίου 1822).

Δεν μνημονεύονται στον Υμνο, σκόπιμα ή από άγνοια, οι αποτυχημένες επαναστατικές προσπάθειες των Ελλήνων στη Μακεδονία (Ιούνιος - Δεκέμβριος 1821), στην Εύβοια (Κάρυστος: Ιανουάριος 1822), στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Χίος: Μάρτιος - Απρίλιος 1822) και προπαντός η μεγάλη ήττα των Ελλήνων στην Ηπειρο, στη μάχη του Πέτα (4 Ιουλίου 1822). Επιπλέον, ο Σολωμός αποσιωπά τη σφαγή χιλιάδων Τούρκων αμάχων, γερόντων και γυναικοπαίδων, και τις λεηλασίες από τους άτακτους μαχητές του Κολοκοτρώνη μετά την άλωση της Τριπολιτσάς.

• Ψυχική συμμετοχή

Αυτές όμως οι αποσιωπήσεις εξηγούνται από το γεγονός ότι ο Σολωμός δεν ήταν απλά ένας «αντικειμενικός», δηλαδή ουδέτερος, παρατηρητής των ιστορικών γεγονότων, αλλά συμμετείχε και ο ίδιος ψυχικά ωσεί παρών στην ιστορική-επαναστατική πράξη, στο πλευρό των Ελλήνων αγωνιστών. Αυτό γίνεται φανερό, όταν ο ποιητής, στο μεγάλο επεισόδιο της μάχης και της άλωσης της Τριπολιτσάς, περνάει, αυθόρμητα και βαθμιαία, από τον παρελθοντικό χρόνο της αφήγησης στον παροντικό ενεστώτα της περιγραφής και στο πρώτο πρόσωπο ενικού της ψυχικής συμμετοχής του στη μάχη (στρ. 44):

Ακούω κούφια τα τουφέκια,

ακούω σμίξιμο σπαθιών,

ακούω ξύλα, ακούω πελέκια,

ακούω τρίξιμο δοντιών.

Αλλά μετά τη μακροσκελέστατη περιγραφή της ανελέητης σφαγής και από τις δύο πλευρές των μαχομένων και μετά την ψυχική συμμετοχή του στην εκδικητική μανία των επαναστατημένων κατά των εχθρών τους μετά από τόσους αιώνες σκλαβιάς και καταπίεσης, ο ίδιος, ευαίσθητος, ποιητής δεν θα παραλείψει να εκφράσει τον αποτροπιασμό και τον πόνο του για τον χαμό τόσων ανθρώπων (στρ. 66):

Προσοχή καμία δεν κάνει

κανείς, όχι, εις τη σφαγή·

πάνε πάντα εμπρός. Ω, φθάνει,

φθάνει έως πότε οι σκοτωμοί;

Πολύ πιο εύγλωττη από την πολιτική συστράτευση του ποιητή στην Επανάσταση είναι η ψυχική συμμετοχή του στο πλευρό των Ελλήνων αγωνιστών, που εκδηλώνεται με τις συχνές εκρήξεις μίσους αλλά και οι κατάρες κατά των Τούρκων ακριβώς σ' αυτό το εκτενέστερο επεισόδιο της Επανάστασης, την πολιορκία και την άλωση της Τριπολιτσάς (στρ. 38, 47-50, 68-69, 73). Ετσι, π.χ. στις στροφές 47-50 παριστάνονται και δικαιολογούνται οι σφαγές των αμάχων και των γυναικοπαίδων των Τούρκων από τους Ελληνες μαχητές σαν θεία ανταπόδοση για τις σφαγές αθώων Ελλήνων, που είχαν κάνει οι Τούρκοι, «τα σκυλιά» (στρ. 47), κατά τη μακραίωνη τυραννία τους (στρ. 50).

Τόσοι, τόσοι ανταμωμένοι

επετιούντο από τη γη

όσοι είν' άδικα σφαγμένοι

από τούρκικην οργή.

Το ίδιο πνεύμα θείας δίκης και ανθρώπινης εκδίκησης αποπνέουν οι στροφές 112-115, στις οποίες ο ποιητής περνάει από την αντικειμενική αφήγηση της σφαγής και του πνιγμού των υποχωρούντων Τούρκων στον Αχελώο στην υποκειμενική έκφραση των συναισθημάτων του (στρ. 112):

Ετσι ν' άκουα να βουΐξει

το βαθύν Ωκενό

και στο κύμα του να πνίξει

κάθε σπέρμα αγαρηνό.

• Ο «πνιγμός» του Πατριάρχη

Η μεγάλη αναδρομική αφήγηση για τον απαγχονισμό και τον «πνιγμό» του Πατριάρχη Γρηγορίου E΄ στο Βόσπορο στις στροφές 132-138 φανερώνει πως ο Σολωμός γίνεται, εν αγνοία του, ένας πρώιμος αλλά και ένθερμος φορέας της εθνικής ιδεολογίας, όπως αυτή είχε αρχίσει να διαμορφώνεται παράλληλα με την ιστορική πράξη - μια ιδεολογία, η οποία επρόκειτο να βρει πολύ αργότερα τον επίσημο διερμηνευτή της με τον αρνητή και ποιητικό αντίδικο του Σολωμού Αριστοτέλη Βαλαωρίτη («O ανδριάς του αοιδίμου Γρηγορίου E΄», 1872):

O Σολωμός δεν αναφέρει τον ιστορικά μαρτυρημένο απαγχονισμό του πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη (10.4.1821), αλλά μόνο το μυθολογούμενο «πνιγμό» του στον Κεράτιο Κόλπο και την εύρεση του λειψάνου του από έναν Ελληνα πλοίαρχο. Προπαντός όμως, στη στροφή 137 («η κατάρα που είχε αφήσει / λίγο πριν να αδικηθεί / εις οποίον δεν πολεμήσει και ημπορεί να πολεμεί») ο Σολωμός ανακηρύσσει τον Γρηγόριο E΄ σε κήρυκα και πρωτομάρτυρα της Ελληνικής Επανάστασης και αποσιωπά, ενώ είναι ιστορικά διαπιστωμένο, ότι, αντίθετα με την ιδεολογική μυθοποίησή του, ο πατριάρχης Γρηγόριος E΄ είχε αποκηρύξει το επαναστατικό κίνημα του Ρήγα και, αργότερα, την εξέγερση του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία τον Φεβρουάριο του 1821.

• Απουσιάζουν οι πρωταγωνιστές

Είναι πολύ σημαντικό ότι στα τέσσερα επεισόδια της Επανάστασης, που αποτελούν τον ιστορικό κορμό του Υμνου, απουσιάζουν τα ονόματα των πρωταγωνιστών, στρατιωτικών και πολιτικών, του Αγώνα: Θ. Κολοκοτρώνης (άλωση της Τριπολιτσάς, καταστροφή του Δράμαλη), A. Μαυροκορδάτος (πρώτη πολιορκία του Μεσολογγιού), K. Κανάρης (πυρπόληση δύο τουρκικών πλοίων στην Τένεδο). O Σολωμός έχει δηλαδή διαμορφώσει από τότε μιαν αποπροσωποποιημένη και αφηρωισμένη αντίληψη της Ιστορίας - μια αντίληψη εντελώς μοντέρνα και επαναστατική: H Ιστορία -και η Επανάσταση- είναι πράξη συλλογική, όχι ατομική. Αυτή η αντίληψη αναιρούσε εκ των προτέρων ένα βασικό συστατικό στοιχείο της νεοελληνικής εθνικής ιδεολογίας, που διαπότισε εκτός από το ιστορικό κοσμοείδωλο και τη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες στη νεότερη Ελλάδα: Οι «ήρωες του '21».

H αντίληψη αυτή του Σολωμού θα διατυπωθεί σαφέστερα στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, το σημαντικότερο έργο της απόλυτης καλλιτεχνικής και φιλοσοφικής ωριμότητας του δημιουργού του: «no ricchiamare l' attenzione sopra Marco, attenua la lode degli altri, i quali tutti furono uguali a lui // να μην προσελκύσεις την προσοχή πάνω στον Μάρκο [Μπότσαρη]: μειώνει τον έπαινο των άλλων, που όλοι τους υπήρξαν ίσοι μ' αυτόν» - νουθετούσε ο Σολωμός τον εαυτό του στους «Στοχασμούς» του στο capolavoro αυτό ολόκληρης της ποιητικής δημιουργίας του».

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 21/3/2014