Μια αναφορά στον Μήτσο Αλεξανδρόπουλο

Εκδήλωση πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 6 Αυγούστου στην πλατεία Κουρούτας στην Αμαλιάδα για να τιμηθεί η μνήμη και το έργο του Αμαλιαδίτη συγγραφέα ΜΗΤΣΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ. Ομιλητές: Νίκος Λαγκαδινός [παραθέτω την ομιλία], Αντώνης Σιμιτζής και Ελένη Σκάβδη. Παρουσιάστηκαν εκτενή αποσπάσματα από το μυθιστόρημα του Αλεξανδρόπουλου "αυτά που μένουν" (Δελφίνι 1994, Ελληνικά Γράμματα 2000), που διάβασαν ο Θανάσης Σταυρόπουλος (επικεφαλής της θεατρικής ομάδας Stage Alive) και η φοιτήτρια Νατάσα Χριστοπούλου

Ευτυχισμένη η στιγμή, να συναντιόμαστε για να κουβεντιάσουμε, δίπλα στη θάλασσα που αγαπήσαμε και αγαπάμε, για έναν άνθρωπο που πέρασε δίπλα μας και τον αγαπήσαμε κι εξακολουθούμε να τον αγαπάμε μέσα από τα έργα που μας άφησε.

Ζούμε μέσα σ' ένα σύμπαν που κρινόμενο με τ' ανθρώπινα μέτρα, έχει για θεμελιακούς του νόμους την ανισότητα, την αδικία και την ανηθικότητα. Και είναι αλήθεια ότι περισσότερο από κάθε άλλη φορά νιώθουμε το βάρος τους. Ο πολιτισμός μας είναι μια εκτροπή [;;;] ή κάτι που το θέλει, το προστάζει, μια αδιάγνωστη και υψηλή θέληση;;; Μια απορία είναι κι αυτή κι αν τεθεί ως ερώτημα, δεν πρόκειται ν' απαντηθεί. Ο καθένας μας μπορεί ν' αναρωτηθεί εάν ο αγώνας μας έχει περιεχόμενο ή μήπως είναι ένας ξεκαρδιστικός δοκιχωτισμός. Η καταπίεση δηλητηριάζει, και παλαβώνει... Δεν θέλω να πλατιάσω και να το ρίξω στην πολιτικολογία.

Θα περιοριστώ μονάχα στην Τέχνη, η οποία στην εποχή μας δεν θέτει πρακτικά προβλήματα, αλλά αναπαριστά μιμητικά τη διάσπαση, το αδιέξοδο, και για να τ' αναπαραστήσει πιο πιστά, αυθεντικότερα, βάζει δυναμίτη στα θεμέλιά της και τινάζεται στον αέρα. Το κακό είναι πως το πλατύ κοινό, αυτό που έχει το υγιέστερο ένστικτο, της ζητάει κάτι άλλο: όχι τη διάλυση, αλλά τη σύνθεση, όχι την αναπαράσταση αλλά την ψευδαίσθηση. Όχι την υπαρκτή αβεβαιότητα αλλά την υπαρκτή βεβαιότητα. Ο κόσμος θέλει την Τέχνη υποκατάστατο της αλήθειας. Είναι, βλέπετε, το τελευταίο στήριγμα που του απομένει μέσα στο σύμπαν τούτο της ακατάσχετης ροής. Στο σύμπαν όπου το πρόσωπο είναι μια στιγμή, και η στιγμή διάψευση του εαυτού της.

Ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος έχω την αίσθηση ότι είναι κάπου εκεί ψηλά και μας παρακολουθεί με εκείνο το ύφος του, το πάντοτε ήρεμο, γλυκύτατο και μειλίχιο. Τούτη η εκδήλωση είναι μια μικρή χειρονομία για να σκεφτούμε τον δημιουργό με την πολυκύμαντη αλλά δημιουργικά παραγωγική ζωή. Ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος πήρε μέρος στην εθνική αντίσταση και μετά περπάτησε το δρόμο της προσφυγιάς. Σπούδασε, έκανε οικογένεια, και ξεδίπλωσε το δημιουργικό του έργο, στο οποίο τελικά αναπτύχθηκαν δύο λογοτεχνικές και πολιτισμικές παραδόσεις, η ελληνική και η ρωσική.

ΠΡΕΠΕΙ ν' αναγνωρίσουμε πως ήταν φυσικό στον Αλεξανδρόπουλο να διαθέτει κάποιο εσωτερικό σχήμα όπως στον κάθε άνθρωπο, να κομίζει κατά τη διαδρομή του στη ζωή κάποιο ηθικό και πνευματικό απόθεμα, κάποιες αξίες που τον εξέφραζαν, που τις πίστευε, που διαμόρφωσαν τα κριτήριά του, τα διαρκώς αναπροσαρμοζόμενα και που τελικά μορφοποιήθηκαν στο πλούσιο έργο που μας άφησε. Ένας ογκόλιθος είναι το πεζογραφικό έργο του, οι μεταφράσεις του, το δοκιμιογραφικό του έργο, η Ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας... Κι έτσι όπως το συλλογίζομαι αυτό το έργο, θεωρώ ότι η γραμματολογία μας του οφείλει πολλά.

Είναι αυτονόητο ότι ακόμη δεν έχει γίνει η μελέτη του συνόλου του δικού του έργου. Τιτάνιου έργου, που γράφτηκε σε συνθήκες διαρκούς, ασυμβίβαστου αγώνα, στερήσεων, απομόνωσης, πόνου και νίκης πάνω στο θάνατο, που καραδοκούσε από τόσο νωρίς στο δρόμο του Αλεξανδρόπουλου. Και υπογραμμίζω τη μελέτη του συνόλου του έργου του, γιατί η ζωή και το έργο του είναι ένα κομμάτι από την ιστορία της πολεμικής και της μεταπολεμικής Ελλάδας, αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτικού της βίου, της σκέψης της, της λογοτεχνίας της, του πολιτισμού της. Ένα κομμάτι ιστορίας, της συνείδησης ενός ολόκληρου λαού.

Αυτό όμως που χρειάζεται να κάνουμε εμείς οι Ελληνες αναγνώστες, και πολύ περισσότερο οι συμπατριώτες του Αλεξανδρόπουλου, είναι να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε το έργο του. Και, κατανοώ σημαίνει ότι εντάσσω σε κάποια κλίμακα αξιών, που την έχω όχι μόνο πληροφορηθεί αλλά και αφομοιώσει, την έχω ενστερνιστεί. Σπάνια συλλογιζόμαστε πως κάθε ατομική μας κρίση εκφράζει σύγκαιρα την κρίση μιας ατελείωτης σειράς νεκρών, που μας άνοιξαν το δρόμο και που αναπνέουν μέσα μας. Με την έννοια αυτή περίπου έλεγε ο φιλόσοφος Αύγουστος Κοντ [γνωστός ως ιδρυτής της κοινωνιολογίας και του θετικισμού] ότι την ανθρωπότητα την αποτελούν περισσότεροι νεκροί παρά ζωντανοί....

Στην περίπτωση του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου βλέπουμε μια λογοτεχνική δύναμη ακαταμάχητη που έχει έρθει προ πολλού, με ειδικό βάρος, σχεδόν ισοπεδωτικό. Παρά την πολύχρονη παραμονή του στα ξένα, ο Αλεξανδρόπουλος δεν ξέχασε τη γλώσσα την προγονική, αλλά αντιθέτως την καλλιέργησε κι έτσι έχουμε εμείς την ευκαιρία να απολαμβάνουμε το πολύχυμο έργο του, που ξεπερνάει τη χωρητικότητα μιας μέσης ατομικής ζωής.

Πρέπει να σας πω ότι δεν φοβάμαι μήπως το έργο του Αλεξανδρόπουλου δεσμευτεί από κάποιους εκκεντρικούς φιλόλογους και κριτικούς στα επιστημονικά τους εργαστήρια, όπως φυλάγονται στα ζωολογικά μουσεία κάποιοι συναρμολογημένοι σκελετοί από προκατακλυσμιαία σαυροειδή. Και τούτο γιατί το έργο του παραμένει ζωντανό. Και το Μεγάλο Κρατικό βραβείο Λογοτεχνίας που του απονεμήθηκε το 2001 για το σύνολο του έργου του ήταν ακριβώς η σφραγίδα της επικύρωσης της αξίας και της ποιότητας του συγγραφέα Μήτσου Αλεξανδρόπουλου. Αυτό νιώσαμε όσοι από μας παρακολουθούμε από κοντά τα τεκταινόμενα στο χώρο του πολιτισμού.

Διότι ξέρετε ότι ευρύτατα κυκλοφορεί ο λιμοκοντόρος ναρκισισμός των πνευματικών μας παραγόντων – ατόμων, ιδρυμάτων, ομίλων και κράτους ακόμη, όταν αυτό το τελευταίο αποφασίζει να γίνει ελλανοδίκης του πνεύματος, μαικήνας, βραβείο, επιτροπή... Πνευματικός πολιτισμός πρωτίστως πάει να πει πνευματικό ήθος, πνευματική ευθύτητα, πνευματική αξιοπρέπεια...

Αυτές τις ιδιότητες είχε ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, ο οποίος ουδέποτε βγήκε στην αγορά και στο προσκήνιο όπου λιμνάζουν οι μουντζαλωτές του πολιτισμού μας και το κύμα άγει και φέρει το αποκαρδιωτικό θέαμα των αχύρων και δεν προσχώρησε στην πρακτική της διαφημιστικής προβολής. Αφοσιωμένος στο δημιουργικό έργο του, παρέμενε σιωπηλός, ξέροντας ότι η δημόσια προβολή υπηρετεί συχνά σκοπούς εξωπνευματικούς, μακριά από την επαγγελματοποίηση που νοθεύει την αξιοπρέπεια, το ήθος αλλά και το ίδιο το λειτούργημα του πνευματικού ανθρώπου. Και μη φανεί παράξενο να πω ότι είχε πολλά ακόμη να προσφέρει ο Αλεξανδρόπουλος. 
 

Θα μου επιτρέψετε ν' αναφέρω μια κουβέντα του που μου την είχε πει σε μια εξαιρετική συνέντευξή του. Μου είχε πει:

“Η δική μου αίσθηση είναι ότι θέλω πολλές ζωές ακόμα για να τελειώσω με τις μνήμες μου...”

Και είναι αλήθεια ότι από το 1954 που κυκλοφόρησαν τα διηγήματά του με τίτλο Αρματωμένα χρόνια, μέχρι το τέλος της ζωής του ο Αλεξανδρόπουλος πάλευε ανάμεσα σε δυο κουλτούρες, την ελληνική και τη ρωσική, και τις υπηρέτησε με το ίδιο πάθος και την ίδια αγάπη, αλλά και με βαθιά γνώση. 
 

Η Έλλη Αλεξίου, είχε αποδώσει επιπλέον την αρτιότητα του έργου του Αλεξανδρόπουλου στην ολοκληρωμένη ψυχοσύνθεσή του. Είχε γράψει, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου Νύχτες και Αυγές, ότι συγκεντρώνει τις αρετές του άρτιου μυθιστορήματος.

Το θέμα έχει παλλαϊκό ενδιαφέρον και πανεθνική σημασία ενώ η επεξεργασία του είναι μαεστρική. Δίνει ανάγλυφα τη βαρυσήμαντη ιστορική εποχή της Κατοχής και το αντιστασιακό κίνημα, μα παράλληλα με τα γεγονότα, ο αναγνώστης παρακολουθεί την πορεία εξέλιξης των ελληνικών συνειδήσεων. Βλέπει πως βαθμιαία και φυσικά τα πρόσωπα του βιβλίου, απροετοίμαστα στην αρχή, κι ανύποπτα μπρος στην αναπάντεχη τούτη επιδρομή των ανθρωποφάγων χιτλερικών, από μέρα σε μέρα κι από δράμα σε δράμα, αρχίζουν να παίρνουν θέση απέναντι στα γεγονότα. Αλλά, βέβαια, το μυθιστόρημα αυτό δίκαια θα τοποθετούνταν στις κορφές της υψηλής αυτής πυραμίδας. Γιατί, κοντά στα άλλα, είναι βιβλίο βαθύτατα εθνικό. Ο ήρωας του βιβλίου λες και είναι η ίδια η έκφραση συνείδησης του λαού μας. Που σύσσωμος και με αυταπάρνηση ακολούθησε τη γραμμή του ξεσηκωμού, του απελευθερωτικού κινήματος, για να σώσει την εθνική τιμή.

Και κατέληγε η Αλεξίου:

• Ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, προικισμένος με συγγραφικό ταλέντο και με πλούσιο συναισθηματικό κόσμο, δε βιάστηκε να δει τυπωμένο το όνομά του.
• Όπλισε υπομονετικά τις φυσικές του ικανότητες.
• Και καθώς αντικρίζει τη ζωή με τη μαρξιστική κοσμοθεωρία, πατεί γερά τα πόδια του σ’ ό,τι γράφει.
• Ξέρει τι θέλει να πει και πώς πρέπει να το πει.

Οι μνήμες του, που έλεγε ο Αλεξανδρόπουλος, περιλάμβαναν και την Ελλάδα με τις περιπέτειές της και τις δικές του περιπέτειες φυσικά, και την τεράστια Ρωσία με τους γίγαντες του πολιτισμούς της. Μελέτες για τον Πούσκιν, τον Γκόγκολ, τον Μπελίνσκι, τον Ντοστογέφσκι, τον Τολστόι... Μόνον ένας βαθύς γνώστης τους θα μπορούσε ν' ασχοληθεί με τον τρόπο που ασχολήθηκε ο Αλεξανδρόπουλος. Μου είχε πει:

• Βλέπω πως μέσα από τα βιβλία μου έβγαινε απάνω η σειρά, το νήμα της συνέχειας.
• Εκείνη ήταν για μένα το πιο μεγάλο γεγονός, αυτήν έχω υπόψη μου όταν μιλώ για καθορισμούς στη δουλειά μου.
• Τα βιβλία μου, ανεξάρτητα από πού παίρνουν την ύλη, ανεξάρτητα επίσης κι από τα είδη που καλλιέργησα, έχουν κάτι χερούλια και πιάνονται απαραίτητα από το παραμύθι της ζωής μου.
• Είναι οι δικές μου αντιδράσεις σ’ έναν και τον αυτό έντονο πειρασμό της ζωής μου στο δρόμο που πήρε.
• Ο δρόμος!!! αυτό ήταν το πρόβλημά μου...
• Αισθάνομαι πως έγραφα συνέχεια το ίδιο βιβλίο.

Συγκινούμαι -ομολογώ- και τώρα που αναφέρω τα λόγια του. Τον είχα ρωτήσει τι τον έσπρωξε ν’ ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη ζωή των τριών μεγάλων Ρώσων: Τσέχοφ, Ντοστογέφσκι, Γκόρκι; Η απάντησή του:

Σ’ αυτούς τους ανθρώπους – και θα πρόσθετα ακόμα εκείνον τον δικό μας καλόγερο, τον Μάξιμο τον Γραικό και επίσης τον Αλέξανδρο Γκέρτσεν – εγώ επήγα όπως ο άλλος πάει στον πνευματικό του. Στην πραγματικότητα αυτό έγινε: τους είπα τα δικά μου κι άκουσα τις παραινέσεις τους. 
 

Στο βιβλίο του «Δαίμονες και Δαιμονισμένοι» φαίνεται να δείχνει επιμονή στο θέμα της Γελοιότητας και συνέδεε με το μυθιστόρημα του Ντοστογέφσκι τα όσα έγιναν στη Σοβιετική Ένωση…

Ιδού τι μου είχε απαντήσει:

Το σύστημα στη Σοβιετική Ένωση κανείς δεν το νίκησε, ούτε θα μπορούσε να το νικήσει, έφυγε μόνο του με μια από τις πιο συνταραχτικές αυτοκτονίες… Αν είναι να μιλήσουμε για νικητές εκεί πέρα με όσα έγιναν, εκείνο που πράγματι βγαίνει νικητής είναι η ιδέα του Σοσιαλισμού στη γνησιότητά της – αυτό θα φανεί πολύ καλά, όσο θα κατασταλάζει η πείρα της σοβιετικής ιστορίας. Όποιος έχει υπόψη του το χρονικό, ξέρει πώς προχώρησε εκεί η Γελοιότητα και η Διάλυση από μέσα, τι θραύση έγινε επί σειρά ετών. Και μόνιμο κέντρο από όπου πήγαζε το γελοίο ήταν η διάσταση με το ιδανικό. Τα άλλα, οι συγκρίσεις με τον άλλο κόσμο, Ευρώπη, Αμερική κ.λπ., είναι απλώς στην επιφάνεια και διατυμπανίζονται σήμερα. Η αλήθεια είναι πιο μέσα. Το σύστημα αυτοκτόνησε, είναι ο ακριβής χαρακτηρισμός. Και είχε λόγους δικούς του, εσωτερικούς. Όχι η πραγματική χώρα, «όχι η Ρωσία μας», που θα ’λεγε κι ο Ντοστογέφσκι, αυτή είχε πολλές δυνάμεις σαν χώρα, ανεξάρτητα από την ιδεολογική υπόθεση, να περάσει χωρίς να δεινοπαθήσει τόσο κι ας έπαιρνε και δυσκολότερες στροφές, αλλά άδειασε τελείως από μέσα η ψυχή των ανθρώπων που την κυβέρνησαν τα τελευταία τριάντα σαράντα χρόνια.

Ομως θεωρώ ότι ήταν μια ωραία ευκαιρία αυτή να ξαναθυμηθούμε έναν μεγάλο Ελληνα, έναν δικό μας άνθρωπο και δημιουργό. Θα τελειώσω με μια αναφορά του στη Γλώσσα:

• Όποιος θέλει να φτιάξει τη γλώσσα του, πρέπει πριν απ’ όλα να φτιάξει τη σκέψη του και τις γνώσεις του, εκείνος που «συλλογάται καλά», μιλάει και καλά. Και αντιθέτως.
• Αυτό έχει νομίζω γενική εφαρμογή, και στον πιο αγράμματο και στον πιο γραμματισμένο.
• Η γλώσσα, πριν απ’ όλα τ’ άλλα, είναι σκέψη.
• Οι άνθρωποι που ξέρουν καλά τη δουλειά τους μιλάνε τα καλύτερα ελληνικά, αυτοί είναι που φτιάχνουν τη γλώσσα.
• Ενώ οι μεγάλοι καταστροφείς της γλώσσας είναι εκείνοι που έχουν γλώσσα και δεν έχουν σκέψη.

ΥΓ1. Πρέπει να ευχαριστήσω τον Εμπορικό Σύλλογο Αμαλιάδας και την Ελένη Σκάβδη που πήραν αυτή τη θαυμαστή πρωτοβουλία, για να πούμε τον δικό μας λόγο για τον συμπατριώτη μας, που μας τίμησε με τη φιλία του, τον μεγάλο συγγραφέα που αγάπησε τον τόπο και τους ανθρώπους του, που έδωσε τον δικό του πολυσύνθετο αγώνα, σε πολλά μέτωπα. Με την ευκαιρία, να σημειώσω την χρήσιμη παρουσία τής Ελένης στον πολιτισμό μας, διότι λειτουργεί ουσιαστικά ως ο ληξίαρχος της πολιτιστικής ζωής του τόπου μας.
ΥΓ2. Η φωτογραφία της εκδήλωσης είναι από το ιστολόγιο ΠΕΡΙ ΑΝΕΜΩΝ ΚΑΙ ΥΔΑΤΩΝ του Παναγιώτη Λάσκαρη