Η ανάδυση ενός διανοούμενου και μιας εποχής. Ο βίος του αρχαιολόγου Γιάννη Μηλιάδη

Του Κωστα Καρακωτια, Η Καθημερινή, 21/7/2013,

• ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ
  Από τη λογοτεχνία στον κοινωνικό προβληματισμό 
  Ποιήματα – Μεταφράσεις – Μελέτες και Αρθρα του Γιάννη Μηλιάδη (1895 - 1975) 
  εκδ. Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη

«Εβλεπα και βλέπω σε σας έναν τίμιο και γενναίο εκπρόσωπο μιας μαχητικής γενιάς που μας έδωσε μερικά υψηλά υποδείγματα ήθους», έγραφε το 1961 ο Μανόλης Ανδρόνικος στον Γιάννη Μηλιάδη. Και πράγματι, ο Γιάννης Μηλιάδης ανήκει στη γενιά εκείνων των διανοουμένων - δημοσίων λειτουργών που αγωνίστηκαν τον εικοστό αιώνα να οικοδομήσουν την Ελλάδα και να θωρακίσουν πολιτισμικά την κοινωνία της.

Ποιος ήταν, όμως, ο Γιάννης Μηλιάδης που ξαναφέρνει στη δημοσιότητα ο καθηγητής Γιάννης Παπακώστας με την έκδοση του τόμου με τον τίτλο «Από τη λογοτεχνία στον κοινωνικό προβληματισμό», όπου περιέχονται πολλά αντιπροσωπευτικά κείμενά του; Ο Γιάννης Μηλιάδης γεννήθηκε το 1895 και σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1919 εισήλθε με διαγωνισμό στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και αφού υπηρέτησε σε διάφορες πόλεις το 1940 ανέλαβε τη διεύθυνση του Μουσείου της Ακρόπολης στο οποίο και παρέμεινε μέχρι το 1961 όταν και συνταξιοδοτήθηκε. Από τη θέση του αυτή, οργάνωσε με επιτυχία την επιχείρηση της απόκρυψης και της διάσωσης των γλυπτών του μουσείου από τις δυνάμεις της γερμανοϊταλικής κατοχής.

Ο Μηλιάδης, παρά τη συνταξιοδότησή του, συνέχισε να παρέχει αμισθί τις υπηρεσίες του στο μουσείο μέχρι και την ημέρα του θανάτου του. Πέθανε την 24η Σεπτεμβρίου 1975 κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίασης στο υπουργείο Πολιτισμού για την Ακρόπολη. Η διαδρομή του όμως δεν ήταν ανέφελη. Από πολύ νωρίς, δημοτικιστής και παρεμβατικός διανοούμενος, ήρθε αντιμέτωπος με τον συντηρητισμό της μεσοπολεμικής κρατικής εξουσίας. Ετσι κλήθηκε να απολογηθεί για τη συμπαράστασή του στον διωκόμενο ποιητή Κώστα Βάρναλη, ενώ κατηγορήθηκε και για τη συμπόρευσή του με τον μεγάλο εκπαιδευτικό μεταρρυθμιστή Αλέξανδρο Δελμούζο.

Την περίοδο δε της Κατοχής εντάχθηκε στην εαμική αντίσταση και μετείχε στο Εθνικό Συμβούλιο που συνήλθε στους Κορυσχάδες το 1944. Μετά τα Δεκεμβριανά συνελήφθη και εκτοπίστηκε ως αριστερός στην Ελ Ντάμπα της Λιβύης. Το 1946, πάντως, με άρθρα του κατέθεσε με σαφήνεια την αντίθεσή του στην κομματική καθοδήγηση των διανοουμένων. Ως φιλελεύθερος πολίτης δε το 1950 δεν δίστασε να στηρίξει τον Ευάγγελο Παπανούτσο στις χυδαίες επιθέσεις εναντίον του όταν ορίστηκε γενικός γραμματέας του υπουργείου Παιδείας το 1950.

Ο Μηλιάδης, εκτός από την ιδιότητα του αρχαιολόγου και την ανάλογη δραστηριότητα, είχε και μια έντονη παρουσία στον χώρο των γραμμάτων και των ιδεών. Οπως σημειώνει ο Παπακώστας στην αναλυτική και ιδιαίτερα κατατοπιστική εισαγωγή του, ο Μηλιάδης στην ηλικία των δεκαπέντε ετών, το 1910, διηύθυνε το περιοδικό «Ανεμώνη», όπου και δημοσίευσε το πρώτο του πεζό και μια μετάφραση ενός ποιήματος του Αλφρέ ντε Μυσέ.

Εκτοτε γράφει στίχους, μεταφράζει από την αρχαιοελληνική γραμματεία, δημοσιεύει διαρκώς στα έντυπα και τις εφημερίδες της εποχής άρθρα, χρονογραφήματα, κριτικές και μελέτες για την ποίηση και τις εικαστικές τέχνες, συνδημιουργεί με άλλους λογοτεχνικές ομάδες, δίνει διαλέξεις, στρατεύεται πολιτικά στη νεολαία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, συμμετέχει στην έκδοση περιοδικών ιδεών.

Παραδόξως ο Μηλιάδης δεν ασχολήθηκε με την πεζογραφία του καιρού του, ενώ αντίθετα το μεσαιωνικό δημώδες και το ελληνιστικό μυθιστόρημα κέντρισαν το ενδιαφέρον του. Το «Βέλθανδρος και Χρυσάντζα» και τα «Αιθιοπικά Α΄» του Ηλιόδωρου εξεδόθησαν με δικές του εισαγωγικές μελέτες το 1925 και το 1939 αντίστοιχα. Ασχολήθηκε πάρα πολύ με την ποίηση, η οποία ήταν σταθερή αναγνωστική και κριτική του επιλογή. Παρουσιάζει το έργο του Ιωάννη Γρυπάρη (σελ. 397 ), δηλώνει θαυμαστής του Καβάφη, όταν λίγοι το τολμούσαν στην Αθήνα, (σελ. 344 ) και με αφορμή τις απόψεις του Κλέωνα Παράσχου για τον Σολωμό και τον Παλαμά, προβαίνει σε μια «κριτική της κριτικής» και εγκαλεί τον «διανοητικό φορμαλισμό που μπαίνει πάντοτε ανάμεσα και μας εμποδίζει την άμεση ψυχική επαφή μας με τα έργα, φτωχεύει ανυπόφορα την αίσθηση της ποικιλίας της ζωής διά της ποικιλίας της τέχνης», (σελ. 200 - 213 ).

Ενα άλλο πεδίο στο οποίο ο Μηλιάδης, όπως προκύπτει από τα κείμενά του, επέδειξε ιδιαίτερη οξυδέρκεια ήταν η τεχνοκριτική. Για παράδειγμα όσα γράφει για τον Θεοτοκόπουλο, ασκώντας κριτική σ’ ένα σχετικό βιβλίο του Αχιλλέα Κύρου, είναι εκπληκτικά σύγχρονα. Οι επισημάνσεις του δε, ισχύουν απόλυτα και για τις προ ολίγων ετών κινηματογραφικές «εθνικές» ιδεολογικές χρήσεις του Θεοτοκόπουλου (σελ. 229 και 287 ). Ο Μηλιάδης ενεπλάκη έντονα και στις πολιτικοϊδεολογικές συγκρούσεις των αρχών της δεκαετίας του 1930, κυρίως μέσω της συμμετοχής του στην έκδοση του περιοδικού «Σήμερα».

• Ριζοσπάστης κριτικός

Το σοσιαλιστικών τάσεων «Σήμερα» κυκλοφόρησε για δύο χρόνια, το 1933- 1934 και προσπάθησε να κινηθεί στον χώρο ανάμεσα στα άλλα περιοδικά της εποχής. Ασκούσε αρκετά επιθετική κριτική εναντίον της «Ιδέας», που εξέδιδαν ο Γιώργος Θεοτοκάς και ο Σπύρος Μελάς, γιατί τη θεωρούσε συντηρητική και ιδεαλιστική, ενώ δέχονταν ύβρεις και κατηγορίες από τους κομμουνιστικούς « Νέους Πρωτοπόρους».

Ο Μηλιάδης δημοσίευσε στο «Σήμερα» αρκετά άρθρα, τα οποία δείχνουν ότι ο συγγραφέας τους, εκτός από κριτικός της τέχνης, ήταν και ένας οξύτατος και ιδιαίτερα ριζοσπάστης κριτικός. Ενδεικτικά είναι τα άρθρα με τα οποία ασκεί κριτική στις απόψεις του Σ. Μελά για την άρνηση των κοινωνικών τάξεων και των υλιστικών θεωριών για το έθνος (σελ. 222, 233).

Τα κείμενα του τόμου, που με αξιέπαινη επιμονή και επιστημοσύνη συγκέντρωσε και ταυτοποίησε ο Γιάννης Παπακώστας, φέρνουν στην εποχή μας έναν σημαντικό νεοέλληνα διανοούμενο, περιγράφουν την πνευματική του διαδρομή στο πέρασμα του χρόνου και αναδεικνύουν την ηθική του.