Αναζητώντας την απόλυτη γνώση

• Οι απόψεις του Μπέρτραντ Ράσσελ επηρέασαν ουσιαστικά τη φιλοσοφία

• Μπερτραντ Ρασσελ: Τα προβλήματα της Φιλοσοφίας, μετ. Αντώνης Πέρης, εισαγωγή - επιμέλεια: Γιώργος Ρουσόπουλος, εκδ. Αρσενίδη

Αν κάθε φορά που μιλούσαμε έπρεπε να ακολουθούμε τις αρχές και τους κανόνες της Λογικής, τότε η καθημερινή μας επικοινωνία θα περιοριζόταν σε πολύ συγκεκριμένες προτάσεις και θα χρειαζόμασταν αρκετό χρόνο για να τις εκφράσουμε με σαφήνεια. Απ’ την άλλη, αν δεν ακολουθούσαμε τις αρχές και τους κανόνες της λογικής, δεν θα είχαμε καθημερινότητα, καθώς κανείς δεν θα μας εξασφάλιζε ότι το ψωμί δεν είναι ασβέστης ή ότι αν βγούμε έξω δεν θα αιωρούμαστε σε κάποιο νέο κόσμο. Μήπως λοιπόν πρέπει να βρούμε ποια είναι η ορθή θεώρηση του κόσμου;

Από τη στιγμή που οι άνθρωποι άρχισαν να μελετούν τον κόσμο, αναρωτήθηκαν για τον τρόπο με τον οποίο αποκτάμε γνώση. Δημιουργήθηκαν δύο αντικρουόμενες απόψεις, η μία έλεγε ότι τη γνώση την αποκτάμε μέσω των αισθήσεων. Η άλλη έλεγε ότι τη γνώση την αποκτάμε μόνο με τη βοήθεια του νου. Κάποιοι στοχαστές προσπάθησαν να ενώσουν αυτές τις δύο απόψεις, κάποιοι άλλοι εξακολούθησαν να βρίσκουν επιχειρήματα για τη μία ή την άλλη.

• Πολυπράγμων

Στις αρχές του 20ού αιώνα οι πρακτικές και οι θεωρητικές επιστήμες, οι θετικές και οι κοινωνικές θεωρίες, οι τεχνολογικές εφευρέσεις παράγουν με γρήγορο ρυθμό τον σύγχρονο κόσμο, έχοντας πίστη στον άνθρωπο και στις δυνατότητές του. Η πορεία αυτή ανακόπτεται προσωρινά με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ανατρέπεται οριστικά και βίαια στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο κόσμος δεν θα μοιάζει ποτέ πια απλά αγνός κι ελπιδοφόρος. Ο Μπέρτραντ Ράσσελ (1872-1970) έζησε από κοντά όλες αυτές τις ανατροπές και με τη συμμετοχή του στην πολιτική και κοινωνική ζωή, με τη στάση του και το έργο του ενέπνευσε ανθρώπους σε όλη την υφήλιο. Πολυπράγμων κι εργατικός, ασχολήθηκε με διαφορετικά πράγματα: με τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, την ηθική, την πολιτική και τη φιλοσοφία της γλώσσας, με τη Λογική και τη θεωρία της γνώσης. Μέλος του Εργατικού Κόμματος από το 1914, αλλά ασκώντας κριτική στο σοβιετικό καθεστώς το 1920 και ακολουθώντας πιο ριζοσπαστικές πολιτικές απόψεις και πρακτικές, ειρηνιστής, ανθρωπιστής και υπέρμαχος του πυρηνικού αφοπλισμού είναι μερικά από αυτά που τον κατέστησαν παγκοσμίως γνωστό και αγαπητό. Το σημαντικότερο κείμενό του είναι «Οι Αρχές των Μαθηματικών».

Οι φιλοσοφικές ανησυχίες του Ράσσελ κινούνται κυρίως γύρω από το ζήτημα της γνώσης με το οποίο καταπιάνεται και σ’ ένα από τα πρώτα του βιβλία, «Τα προβλήματα της Φιλοσοφίας», που δημοσιεύθηκε το 1912. Εδώ ξεκινάει με τη διερεύνηση των εννοιών της ύλης και των Ιδεών για να περάσει στο θέμα της δυνατότητας, της προέλευσης και της μορφής της γνώσης. Ο σκοπός του είναι η σκιαγράφηση μιας «ορθής θεωρίας για τη γνώση». Μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο ήλιος θα ανατείλει αύριο ή ότι ο κόσμος εξακολουθεί να υπάρχει και να έχει την ίδια μορφή όταν κλείνουμε τα μάτια μας; Με άλλα λόγια, πώς αποκτάμε τη βεβαιότητα που είναι απαραίτητη για την καθημερινότητά μας, για τη δημιουργία των κοινωνιών μας, για την απόκτηση και την εφαρμογή της γνώσης;

• Ριζική αλλαγή

Μέσα από τα παραδείγματα και τα επιχειρήματα που προσφέρει η φιλοσοφία, ο Ράσσελ προχωράει σε συμπεράσματα που επηρεάζουν και αλλάζουν ουσιαστικά τη φιλοσοφία, όπως ότι δεν υπάρχει καμία απόλυτη βεβαιότητα γι’ αυτά που γνωρίζουμε παρά μόνον μια σχεδόν βέβαιη πιθανότητα που τείνει οριακά προς τη βεβαιότητα ότι αυτά που γνωρίζουμε είναι έτσι όπως τα γνωρίζουμε. Μπορεί κανείς να περιγράψει το βιβλίο ως μια ιστορία της φιλοσοφίας που εστιάζει στο ζήτημα της γνώσης, ως μια μαθηματική σχεδόν ταξινόμηση για τα μέρη της γνώσης που στο σύνολό τους προσδιορίζουν τη φιλοσοφία, ως κριτικό βλέμμα στα πιο ισχυρά φιλοσοφικά επιχειρήματα για τη γνώση, ως μικρές αυτοτελείς εκθέσεις για τη γνώση, τη σκέψη και τη φιλοσοφία.

Οσο κι αν εξελίσσονται τα γεγονότα, κάποια πράγματα μένουν πάντα σταθερά. Η ύλη αναπαράγεται ακόμη κι αν αλλάζει μορφές, το σώμα χρειάζεται τροφή. «Το ελεύθερο πνεύμα», όμως, «βλέπει τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο που τον βλέπει και ο Θεός, χωρίς να χρειάζεται το εδώ και το τώρα, χωρίς τους περιορισμούς των υφιστάμενων πεποιθήσεων και των παραδοσιακών προκαταλήψεων, με ηρεμία, χωρίς πάθος, με αποκλειστική επιθυμία αυτήν καθεαυτήν τη γνώση, μια γνώση όσο το δυνατόν πιο απρόσωπη και πιο εποπτική». Αυτήν την ελευθερία, την ηρεμία και τον αλτρουισμό προσφέρει η ενασχόληση με τη φιλοσοφία, που θέτει ερωτήματα και μελετά ό, τι οι επιστήμες αποφεύγουν, «διευρύνοντας έτσι και απελευθερώνοντας τη σκέψη μας από την τυραννία της συνήθειας».

• Της Μαγδαληνης Τσεβρενη, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Kυριακή, 2 Aυγούστου 2009